8.2.14

A critica ye menester, pero no ye alazet



En o zaguer post comentaba a gran distanzia entre os estudios de corpus de l'aragonés (replegas, documentos istoricos...) y o poco que s'eba reflesionau dende ixe corpus. Prenzipiaba esposando a grans rasgos o desembolique d'un atra teoría, fisica, a d'a grabedá, y beniba a dezir que, dimpués de n obserbazions, a la fin se desembolicó una teoría a aplicar a la resta d'obserbazions. 

A esferenzia entre o desembolique d'ista atra teoría y o estudio de l'aragonés ye que, dimpués de 40 añadas, nos continamos zentrando en a replega de corpus baxo o esprito romantico que pilla o lema ''l'aragonés, luenga a descubrir'', y pocos estudiosos s'han adedicau a la reflesión dende ixe corpus. 

En iste post entraré en as posturas que se pillan tocán a ixas teorizazions, que troban un antedezedén en a Gramatica d'a Luenga Aragonesa de Francho Nagore (feita con o poco corpus replegau en ixos tiempos), pero ta ixo, primero i tornaré a ficar as posturas que s'han preso tocán a la teoría d'a grabedá ta dimpués fer o paralelismo.

Una begada formulada a teoría d'a grabedá, se tornan a fer esperimentazions. Pueden ocurrir tres cosas:

1. Que as nuebas esperimentazions confirmen o dito por a teoría d'a grabedá. Ye dezir, que os cuerpos se atrayen con una fuerza direutamén proporzional a las suyas masas y inbersamén proporzional a o cuadrau d'a distanzia que los desepara.

2. Que as nuebas esperimentazions no s'achusten de tot a o que deziba a teoría, calendo allora chiquez retoques u matizes en a teoría inizial. En o caso d'a grabedá, isto pasa si se forachita a famosa mazana de Newton no dende un mazanero, sino dende a Torre de Pisa (u más encara, dende o Burj Khalifa): cal adibir a la formula un nuebo sumando que represente a disminuzión d'a fuerza motibada por o coefizién de rozamiento de l'aire.

3. Que as nuebas esperimentazions contradigan de tot a teoría, abendo-la de cambear. Isto pasó con o perihelio de Mercurio, que o suyo mobimiento no se podeba esplanicar dende a grabedá, y tamién con os mobimientos de particlas sozatomicas. Aparixioron allora dos nuebas teorías: a d'a relatibidá, que antimás d'esplanicar os fenomenos d'a grabedá clasica tamién permitiba esplanicar o mobimiento d'o perihelio de Mercurio, y a mecanica cuantica, que mira d'esplanicar os fenomenos sozatomicos. T'o desembolique d'una nueba teoría, ye muito importán a creyatibidá d'o zientifico: iste ye o treballo más embolicau d'as interpresas zientificas y se da nomás cuan o modelo zientifico anterior ye acotolau, y parixe que baxo unas determinadas circustanzias sozials (Thomas Kuhn, The structure of scientific revolutions, 1962).


¿Cómo s'aplica isto a o caso de l'aragonés?

Como deziba en o post, ye poco o que s'ha teorizau, pero dende o teorizau (y dimpués amostrau en asoziazions culturals, difundiu en escritura, asinas-asinas), ascape surten as criticas. Criticas muitas begadas feitas con gran razón y alimentadas por o desembolique d'estudios de corpus (bariedaz dialeutas, documentos istoricos...).

Asinas, se fan listaus con as parolas y estruturas que se fan serbir mal en aragonés estándar (por un regular en estar calcos d'o castellano y/u mirar de fer-las o más esferén posible d'o español, pillando localismos u formulas que no se corresponden con a entidá fonetica, morfolochica y sintautica de l'aragonés). Istos listaus son muito buenos y un serbidor ye o primero que para cuenta d'els ta amillorar o suyo aragonés y fer os menos errors posibles cuan escribe (encara que en iste blog sé que muitas begadas no lo parixerá). 

O problema surte cuan istas modificazions d'o modelo inizial se proposan como una nueba teoría y no como modificazions d'o modelo inizial. Dito d'atra traza, istas modificazions se consideran dentro d'o punto 3 d'o esquema proposau t'a grabedá: se planteyan istas modificazions a o conchunto d'estudios de l'aragonés d'a mesma traza que se planteya a teoría d'a relatibidá como superazión d'a teoría d'a grabedá. Lochicamén, un listau de 50 (metamos mesmo 100) correzions d'emplego de l'aragonés no ye prou como ta constituir-se una teoría. Ye como si dezise que a grabedá ye incorreuta nomás porque l'aizión d'o rozamiento de l'aire fa chiquetas desbiazions en o resultau esperable cuan a mazana caye dende a Torre de Pisa. Por atro costau, as correzions no fan onra nomás ta fer una nueba teoría: as teorías se construyen dende a creyatibidá, no dende a destruzión d'un atra. Una teoría no se fa nomás trobando errors parzials y chicoz d'un atra.

Iste problema se fa más gran cuan se pasa a descalificar a teoría inizial d'a que se parte (prezisamén a mai que ye alazet de toz y que, repito, nomás se maquilla y se millora con istas criticas, pero no se cambea). En aragonés he bisto cómo beluns fan serbir fabla en contraposizión a aragonés ta descalificar a atra chen. Mesmo bi abió qui miró de popularizar o termino raragonés. Me pareix una falta de respeto, pero antimás, si ta ello se basan en modificazions puntuals d'o modelo inizial (parolas, bella estrutura sintautica...) ye tamién una falta d'umildá.

Antimás, estudiando una luenga tenemos uns feitos ochetibos y inmutables (muller ye muller, dona, mullé, y talmén bella atra opzión que no conoixca, y prou. Isto ye presén y no se puet sustituyir asinas como asinas por atra opzión). Por ixo, si se quiere creyar una ''nueba teoría'' (punto 3) o que cal ye ir dillá, pasar a un grau d'abstrazión más altero que de begada abraque os resultaus ya pillaus, ye dezir, fer proposas de gramaticas y estudios d'esprito cheneratibista, cognitibista y estruturalista ta dimpués enfrontinar-los. Bella cosa me diz que no tenemos una comunidá d'estudiosos tan presta como ta fer istas cosas... (sisquiá m'entiboque).


RESUMEN: En aragonés s'han feito prous criticas a os modelos esistens, alimentadas en parti por os nuebos estudios de corpus. Istas criticas fan muita onra ta amillorar y escoscar l'aragonés que femos serbir. Con tot y con ixo, bellas begadas s'han proposau como teorías alternatibas completas d'os modelos d'os que naixen, cuan no son que listaus de parolas y bellas estruturas sintauticas que no plegan a la zincuantena d'exemplos (y tasamén creigo que puedan plegar a o zentenar). Ista situazión s'ha feito más grau con descalificazions (fabla vs. aragonés) que no son so que faltas de respeto y d'umildá. Cal remerar que ta desembolicar una teoría, cal muitismo treballo prebio y tener una creyatibidá innata.


Un anexo istorico (PARA CUENTA: si no t'intresa a filosofía d'a zienzia no contines leyendo. Isto puet-estar un autentico coñazo). 

En prenzipiar o sieglo XX, o positibismo que confidaba esplanicar toda a reyalidá dende a zienzia (más que más dende a fisica y as matematicas), continando asinas con a ideya razionalista d'a ilustrazión d'os sieglos XVIII y XIX, entró en crisis. ¿Por qué?

1. Os dos prozedimientos epistemicos por eszelenzia, induzión y deduzión, entroron en crisis. 
   A induzión (ex. si beyemos zinco güellas y as zinco son blancas, pasamos a considerar que todas as güellas son blancas) presentaba uns problemas bien conoxius dende Aristoteles. 
  A deduzión (ex. partimos d'a lei unibersal de que todas as güellas son blancas, por o que si nos dizen que bi ha una güella en cualsiquier puesto, de seguras que ye blanca) amenistaba uns asiomas que a suya naturaleza no yera mica clara, y por atro costau, trobó grans problema con o teorema de Gödel (1931).

2. Muitas teorías consideradas ''infalibles'', falloron. O exemplo más claro estió a grabedá de Newton y a suya imposibilidá d'esplanicar o mobimiento d'o perihelio de Mercurio y o comportamiento d'as particlas sozatomicas.

En breus, o ideyal de zienzia como sustituto de l'antiga relichión ta esplanicar tot d'una traza ''razional'' s'esbafaba. ¿Cómo prozeder allora con o treballo zientifico?

Karl Popper (Logik der Forschung, 1934) proposó una nueba traza que s'ha conoxiu como falsazionismo. Resumindo en un parrafo milentas de densas pachinas, o que se quiere dezir con o falsazionismo ye o siguién: ya que no podemos conoxer tot con seguridá dende a zienzia, emos de mirar de falsar-la, de contrimostrar que as teorías esistens son erronias, ta dimpués poder trobar-ne atras millors (en cristiano: imos a tocar os güegos a las teorías esistens).

Mientras o sieglo XX o propio falsazionismo estió socheto de falsazión, ye dezir, de critica. Buena cosa d'istas criticas se zentran en o destrutibo que resulta o falsazionismo: ''muito bien siñor Popper, emos puesto falsar as teorías. ¿Y agora qué? ¿Cómo aconseguimos fer-ne atras millors?''. 
  Tocán a l'aragonés: ''muito bien siñor X, ha contrimostrau que o modelo d'aragonés que se fa serbir ye malo (OJO: nomás s'ha dito en bellas custions particlars, a o menos por agora) ¿Qué ye o que me proposa? Aspero que no sigan nomás parches de l'anterior...''. 

Una respuesta que ha resultau muito importán t'as zienzias sozials ye a que dio Thomas Kuhn en o suyo libro A estrutura d'as reboluzions zientificas (1962), y d'o que fico una foto alto.