28.12.17

Enta Ilocos Norte (i): Batac, Paoay y Laoag


Dimpués d'a experiencia de Vigan por bell par de diyas, hopé más t'o norte, pasando d'a provincia de Ilocos Sur enta Ilocos Norte. En primeras me pensaba fer nueit en a suya capital, Laoag -foto alto-, pero as pocas ganas de pisar una ciudat filipina por o suyo estrés, y a suposición de pres más alters, fació que me quedase una mica antis, en Batac, an que trobé un hostalet decent y a buen pre, con o suyo aimo chitando-me pedretas dica que l'habié d'aturar. 

Ya en a carretera, dende o bus uno puet veyer bells detalles que se fan raros: quasi no bi
ha jeepneys, o cultivo principal en os campos no ye o roz si no o panizo y se veyen muitas vacas y pocos carabaos. Ya si nos centramos en a gastronomía d'o puesto, o plato estrela son as empanadas, feitas de farina de panizo frita y por un regular farsidas con carne, uevo y papaya. No cal ni comentar o pareixiu a platos tipicos d'a gastronomía latinoamericana como os tacos nicas, as empanadas latinas u mesmo as arepas. Asinas, os paralelismos con latinoamerica son continos en historia, monumentos, trazas de vida, gastronomía y mesmo en lexico. Tamién cal decir que ya dende Ilocos Sur s'aprecia un libel de vida superior a la media filipina, si bien de tantas vegadas que he dito isto en zagueras, soi prencipiando a pensar que a pobreza de Manila no ye común en a más gran parti d'a resta d'o país. 

A primera aturada d'ista chornada estió o propio lugar de Batac an que facié nueit. Aquí se troba a casa-museu de Ferdinand Marcos, o famoso y polemico dictador que en ista redolada d'Ilocos ye venerau. Tanto que as eslecions las continan ganando o suyo fillo y a suya muller Imelda, famosa por a suya colección de calcers. De feito o primer estió a punto d'estar vicepresident de Filipinas fa una anyada. A casa-museu tiene bells obchetos d'a familia, bells trastes viellos que fan referencia a las formas de vida antigas y de contino propaganda en pro d'os Marcos: sincerament, no ye bella cosa imprescindible, encara que ye de dar fer una gollada a o propio edificio, enredigau en a puenda colonial y perfectament conservau.

Dimpués d'ista visita marché t'o lugar cercano de Paoay, an que facié tres visitas. Primero,
a suya ilesia de San Agustín, d'orichen espanyol y muito bien conservada, fa parti d'una d'as quatre ilesias d'o barroco filipino consideradas patrimonio d'a humanidat por a UNESCO. Antiparti d'a suya conservación, tamién han cudiau o suyo entorno con bells chardins pinchos -alto i calo una foto. Dimpués d'ista visita, marché t'as dunas de Paoay, un arenal costero granizo que leva un paisache desertico an que menos te lo podrías entrefilar, que ye de dar visitar-lo -levando siempre redoma d'augua-, an que se fan westerns filipinos y an que tamién bi ha opción de fer esportes de multiaventura. Y ta rematar, se
puet marchar ta Malacañang of the North, museu presidencial que estió a residencia de Ferdinand Marcos mientras o suyo mandato, atra vegada en estilo colonial espanyol, construita chunto a un lago bien poliu y a man d'as dunas antis ditas. Dentro, unatra vegada muita propaganda pro-Marcos, bells pocos trastes antigos y documentos relacionaus con a familia Marcos y poco más. En a salida, ixo sí, a posibilidat de pillar empanadas ilocanas sobrebuenas y baratas. 

A zaguera parti d'ista etapa la fa a propia ciudat de Laoag, a capital d'Ilocos Norte, con
más de 110.000 habitants. En ista ciudat, se torna a apreciar o estrés tipico d'as ciudatz filipinas: rudio, fumo, calor, dificultatz ta caminar por a carrera... pero tamién bella plaza muito pincha y prous casas, construccions y monumentos colonials u d'inspiración colonial -beluna d'ellas fendo referencia a qui estió gobernador cheneral de Filipinas, Fernando Primo de Rivera. Dentre ellas, destaca o sinking belltower -campanario que s'afunde- feito por os castellans y que china chana s'afunde por a inconsistencia d'as tierras en as que se posa. Atra vegada, me pienso que sisquiá piatonalizasen muitas d'ixas carreras centricas. De feito, una mica de prebatina d'espleitar tot isto bi ha, pos de contino en a ciudat trobas calesas que t'ufren un recorriu por a parti historica, pero prou que entre tricycles, buses, autos, bell jeepney, rudio, polución, entrascadas, etc. poco agana de pillar-las.

En resumen, mientras más puyas ent'o norte, paras cuenta de que bi ha más devoción politica ent'os Marcos y menos pobreza, pillando libels de vida muito parellanos a os
occidentals y sin esbafar a pureza filipina en o turismo occidental, que ye quasi inexistent. Ixo no quiere decir que a gran ciudat de Laoag no presente os mesmos problemas d'as urbes filipinas. Tamién, as similitutz con latinoamerica se fan cada vegada más grans, y no se reducen a o componente historico-colonial, sino tamién a custions culturals y antropolochicas.

26.12.17

Enta Vigan, ciudat colonial ¿La Habana, Candelaria u Asia?


Por istos nadals he decidiu fer una gambada d'una semana por a rechión d'Ilocos, y en concreto por as suyas provincias de Ilocos Sur, Ilocos Norte y La Unión. Y a primera aturada d'iste viache, que en cheneral comentaré en cuatro posts por a gran cantidat de cosas a decir, estió a ciudat de Vigan, fa poco nombrada una d'as siete ciudatz maravillas d'o mundo y patrimonio d'a humanidat seguntes a UNESCO.

Vigan, antismás conoixida como Ciudat Fernandina, ye a capital d'a provincia d'Ilocos Sur, estió fundada en 1572 -una d'as ciudat más antigas de Filipinas- y tiene una población
total de alto u baixo 55.000 habitants. O que la fa especial ye que ye una d'as ciudatz con más repuis colonials hispanicos de toda Filipinas dimpués d'a esferra d'a Segunda Guerra Mundial, si bien en reyalidat toda la rechión d'Ilocos ye a rebutir d'ilesias, fortalezas y casas colonials. Asinas, o que reyalment destaca en Vigan ye a suya restauración y cudiau, con a expropiación d'edificios historicos en risque d'espaldar-se, a conservación de fronteras y a piatonalización d'a carrera Crisologo. As nuevas construccions tamién han de emplegar os regles y materials propios d'as construccions colonials.

Pillando o bus en Manila a las 7:00 pm, i arrivé a las 3:00 am. Error, pos yo me pensaba que i plegaría alto u baixo a las 7:00 am, pero en nadal o trafico d'o país baixa asaber-lo.
Asinas que a ixas horas miré de trobar un puestet an que dormir, y lo trobé en a carrera Crisologo -a más important y turistica d'a ciudat: un cuartet en os baixos d'una casa colonial, sin escusau y un leito de fusta de puenda colonial, a rebutir d'humedat, y por o que me cobroron o modico pre de 30€, carismo y más encara ta Filipinas. Dimpués paré cuenta que dormir en a localidat vecina de Bantay cuesta a metat, en puestos muito más dignos -encara que menos historicos- y a 15 minutos a piet d'o centro de Vigan. Como dato, dormir en un puesto digno de Vigan cuesta arredol d'os 3000 pesos/nueit (50€).

Pero rai, vacanzas son vacanzas y a l'atrol diya prencipié a mía expedición por a ciudat. Dimpués de dos plazas pinchetas, a plaza Salcedo y a plaza Burgos que son quasi chuntas,
an que perviven bells edificios colonials como o palacio de l'arzobispau y un campanario y an que de nueits fan un espectaclo de luces y augua en a fuent de Salcedo, se troba a parti más important y famosa d'a ciudat: a carrera Crisologo. Ista carrera ye feita nomás por edificios colonials y o que le da un toque muito pincho ta Filipinas: ye piatonal y por ella no pueden marchar que piatons y calesas. O placer de andar sin o rudio de tricycles, motos y jeepneys ye una cosa que dica agora no he trobau que en os centros comercials y en a High Street de Bonifacio, y sin dubda, poder disfrutar d'una gambada ye o que más trobo a faltar de Zaragoza.

Mientras uno arrecorre ista carrera, veye una ripa de puestos turisticos y no tan turisticos ficaus en casas y palacetz colonials, con a posibilidat de fer-se un suco de canya de zucre con calamansi -un chicot citrico muito común por istas tierras y que en zagueras se ye metendo de moda en os puestos pixautos de Zaragoza a pre d'oro- que sabe a pura vida y nomás por 40 pesos: regalau! Bai que no me'n facié! Quasi totz os puestos tienen o suyo nombre en castellano, y mesmo en a luenga ilocana que se charra con argüello en a ciudat -te regalan un vocabulario basico en a oficina de turismo- y en toda la rechión remanen a saber-lo de castellanismos. Creigo que más que en o tagalo. Entre istos detalles y a propia carrera en sí, uno no sabe si ye en Candelaria (Tenerife) u La Habana, parixe ascuitar a mosica de Buena Vista Social Club de fundo y nomás o contraste con os rasgos asiaticos d'a chent que i ye -pos pocos occidentals i trobé- te fa pensar en a posibilidat de Filipinas. A ilusión remata quan uno para cuenta que a carrera no tien que 300 metros, y piensa que ye una peneta: podrían fer toda la ciudat asinas, pos os edificios colonials son mayoría por totz os costaus. Por suerte, bellas obras delatan que as carreras d'arredol de Crisologo se'n son prencipiando a piatonalizar.

Dimpués d'arrecorrer ista carrera varias vegadas y de fer-me buena cosa de sucos de canya con calamansi, veyé os principals palacios d'a ciudat, que son a mansión de Syquia y
o museo Crisologo. A primera, casa de verano d'a familia Quirino, d'a que feba parti o expresident Elpidio Quirino; a segunda, casa de verano d'un famoso advogau y politico en a redolada, dito Crisologo. Asinas, ista ciudat colonial ye estada uno d'os puestos de reposo d'os politicos y d'as familias importants filipinas mientras o zaguer sieglo. En istos museus-palacetz se troban pertenencias d'istas familias y trastes viellos enreligaus con as actividatz economicas d'a redolada, pero o más important en entrar-ie, ye l'arquitectura colonial. Dimpués de visitar istos dos palacetz, marché t'o museo Padre Burgos y l'antiga garchola castellana, tamién edificios colonials an que se troban documentos enreligaus con o Padre Burgos, mosen naixiu de Vigan y asasinau por os espanyols en considerar-lo proindependentista, y documentos que tractan a vida en a prisión espanyola, y an que atra vegada destacan l'arquitectura y os repuis colonials. Fueras d'a masión Syquia, que cuesta 100 pesos, a resta de visitas son de gufanya.

Dimpués d'isto, visité Baluarte, propiedat privada d'un mainate filipino que ha feito un chiquet zoo y un chiquet museo d'animals disecaus, y que permite a suya visita gratuita. Asinas, astí se'n veyen en semilibertat ciervos, caballos, estrucios, camellos, y engarcholaus, tigres, monos, cullebras, arainas, guacamayos, loros y atros tetadors chicotz. Ye un puesto curioso ta complementar a visita a Vigan, pero no ye un imprescindible, menos si esfendes a os animals -si bien cal decir que no i son de tot mal. Atra vegada, a visita se puet fer disfrutando un suco de canya con calamansi que, repito, sabe a gloria bendita.

Ta rematar, marché ta Bantay, o lugar que ye a l'atro costau d'o río Mestizo, deseparau de
Vigan nomás por un puent -puetz trigar-ne dos ta esnavesar-lo- y que tien o campanario de Bantay, construcción colonial castellana, en l'alto d'un mont y que ye o zaguer supervivient d'una antiga ilesia que se i trobaba.

Personalment, Vigan -y como iré decindo, Ilocos- ye un puesto que m'ha encantau. Encara que tampoco no lo recomendaría guaire a turistas foranos, pos ta veyer una mini-Habana, quasi millor directament marchar ta l'Habana, que probablement siga un viache más barato. O contraste y descontextualización, ixo sí, encantan, y me ricordoron a las sensacions que tenié quan estié en a ciudat de Quebec, localidat renacentista-barroca con aires medievals que fa alcordar a Alvi, Cordes u Carcasona, pero que ye en norteamerica. Manimenos, en o caso de Vigan, en estar extremadament chicota y encara sin desenvolicar en aspectos claus como a piatonalización u restricción d'o trafico, tampoco no merixe estar tan famosa como en ye. Asinas, sin querer entrar en chovinismos, si Vigan ye una d'as siet ciudatz maravillas d'o mundo y patrimonio d'a humanidat seguntes a UNESCO, allora Aínsa, Albarracín, u mesmo o casco de Uesca, Zaragoza u Teruel, habrían d'estar una d'as siet maravillas de l'universo. Entiendo que como criterios ta trigar-la como tal ye o contraste y sincretismo asiatico-americano-europeu y tamién a voluntat de querer desenvolicar-la, pero no o suyo estau actual.

18.12.17

Enta Cavite City y en busca d'o suyo chabacano (I)


O zaguer cabo de semana chusto antis d'as vacanzas de Nadal, he feito una curseta breu,
y ya que agora l'orache acompanya con unas temperaturas agradables, no he quiesto ni placha, ni gorgas, sino ciudat. Y como m'heba quedau con mono d'o chabacano, he decidiu d'ir ta l'atro puesto d'a isola de Luzón an que en teoría se puet ascuitar: Cavite City.

Cavite City ye una ciudat que da nombre a la provincia d'o suyo arredol, y que ye situada
en una peninsula a metat d'a bahía de Manila por o suyo costau sur a bells 30 kilometros d'a capital, lo que fa que iste siga estau un puesto estratechico tanto en a dominación espanyola, como en a norteamericana como agora mesmo t'o echercito filipino, que tien astí dos bases militars, una d'ellas bien gran. Tien una mica más de 100.000 habitants. Chunto con Ternate, en Cavite City se troba lo chabacano, un conchunto de luengas criollas castellanas. Pero si en Ternate se diz que bi ha arredol de 6.000-7.000 fablants, en Cavite City no bi'n ha que bells 500.

Istos fablants s'han de trobar en os vicos de San Roque y de Caridad, a os d'os costaus d'a
ilesia de San Roque -por cierto, que dicen que entre os fablants d'istos dos vicos separaus por una carrera bi ha esferencias dialectals-, a parti más antiga d'a ciudat y en a que remanen os zaguers repuis d'a colonización hispanica dimpués d'a destrucción d'a ciudat antiga por os EE.UU. en a suya luita contra os chaponeses mientras a Segunda Guerra Mundial. Antiparti d'a propia ilesia, istos repuis son o campanario d'a ilesia de Santa Monica y parti d'as murallas d'o fuerte de San Felipe, que agora fan un chicot paseo maritimo prou pincho. Fa goyo de marchar por istas carreras, pos son muito más tranquilas que no a resta de Filipinas y quasi se puet decir que no tienen trafico. Y ixo sin dixar de trobar os tipicos detalles curiosos filipinos, como un karaoke en a carrera a o costau de istas runias (zaguera foto) y muitos ninos y chovens chugando a baloncesto en a carrera. En o paseo maritimo, se troba o monumento a os ''13 mártires'' asasinaus por os espanyols mientras a suya luita por a independencia. A la fin d'ista parti se troba un parque bien maho, que pareix una mena de Tío Jorge en chicot, y en cheneral, tanto por as buenas y repolidas casas, por os pocos cans en a carrera, por o cudiau d'o parque, por o poco trafico y a tranquilidat d'o puesto, por os ninos vestius y por un urbanismo prou cudiau, uno para cuenta que Cavite City ye un puesto con un libel de vida más altero que no a resta de Filipinas.






Tornando t'o tema d'o chabacano, a primera sensación ye que sería de fácil trobar, pos por as carreras d'o lugar no ye difícil de veyer cartels en chabacano: uno d'ells felicitando o nadal y practicament coincidindo con un perfecto espanyol (foto más entabán). Mesmo o jollibee -a cadena filipina de comida rapida por excelencia, a la que adedicaré atro post- teneba os cartels de l'escusau en chabacano! Tamién a parti d'o monumento a os 13 martires, grafitis, botigas... Y lo millor de tot, una campanya de comercios an que meteba que atendeban en chabacano.

Dimpués de fer dos horas de gambada por o lugar aproveitando o buen orache y a suya tranquilidat, y sin ascuitar ni una parola de chabacano, me metié en uno d'istos puestos an que en teoría t'atendeban en chabacano (primera foto) y demandé un suco de mango... Pero, pobrichón de yo, allí no charraba ista luenga ni lo tato. Desilusión que me levé. Pero no reblé y arrecorrié todas as carreras an que os estudios dicen que se puet ascuitar chabacano: error, as onicas luengas
que ascuité estioron tagalo y anglés. Dimpués d'ixo marché t'o mercau, un puesto muito popular, y astí, de cientos de personas que bi'n heba, ascuité a una muller decir dos parolas en chabacano, y prou. Y ya, en o camín de tornada, pillé a un mesache muito maho y ubierto en o puesto d'os buses, y malas prencipiar a charrar con ell, me contestó en un perfecto anglés americano: tot y que teneba rasgos filipinos, yera de San Diego (California) y levaba tres anyadas vivindo astí porque heba fuito de EE.UU. por motivos legals... A yo trampis, le demandé por o chabacano, y me dició que belún lo charraba por San Roque y que quan lo feban parixeban cotorras.

A verdat, podría haber-ne demandau más, y d'estar catén, de seguras que hese trobau a bell fablant, pos como ya digo, aquí en Filipinas a chent ye muito más ubierta. Pero entre
la cansera que levaba dimpués d'arrecorrer o lugar -pos no nomás m'intresaba lo chabacano y lo lugar en sí mereixe visita- y a desilusión dimpués d'as experencias fallidas, decidié tornar ta Manila. Muito cartelet y poco fablant, y beluns d'istos cartels con reivindicancions politicas federalistas, por o que talment o tema d'a luenga tamién siga emplegau politicament. Con tot y con ixo, o puesto ye a pocos kilometros d'an que vivo, ye poliu y traquilo, y tendré una ripa de diyas ta tornar-ie con más enerchía y trobar a belún d'os zaguers fablants de chabacano cavitenyo!

10.12.17

Enta Ternate: placha y en busca d'o chabacano


Iste cabo de semana no quereba estar-me por Manila, como he feito os dos zaguers por motivos varios. Y tampoco no podeba ir-me-ne guaire luent: 225 examens finals a correchir tienen a culpa. Asinas que ista vegada sí, he decidiu marchar ta Ternate.

Ternate ye una localidat de bells 23.000 habitants que no ye que a bells 70 kilometros de Manila, lo que se traduz en bellas 2-3 horas quan bi ha entrascadas, ye decir, quasi
siempre. Iste ye uno d'os dos lugars d'a isola de Luzón -l'atro ye o barangay u vico de San Roque en a ciudat de Cavite- an que se charra chabacano, luenga criolla castellana, en iste caso influenciada por o tagalo más que más gramaticalment. Tiengo una alumna que ye d'iste lugar y charra chabacano, y o pareixiu con o castellano fa que si charramos lento nos podamos comunicar. En primeras heba pensau en decir-le que iba a ir-ie, ta que m'introducise a chent que fable chabacano, pero dimpués pensé que ta una primera exploración millor ir a l'aventura :-)

O chabacano tiene muita vitalidat en a ciudat de Zamboanga y arredols, en a isola de Mindanao, pero no pas tanta en a resta d'os puestos an que se puet trobar. De feito, mirar
d'ascuitar chabacano en Ternate sería quasi como mirar d'ascuitar aragonés en a más grant parti de puestos de l'Alto Aragón, si no fuese porque aquí a chent ye muito más ubierta y si en demandas directament, te charran u te meten en contacto con belún que en charre. O chabacano de Ternate s'esferencia d'a resta de chabacanos en que tiene muita influencia portuguesa, pos a población d'iste lugar estió marcada por migracions castellanas, y tamién portuguesas, procedents d'as Molucas. En o video, se puede parar cuenta d'ista influyencia portuguesa en rematanzas en u, i [pleitu, salvaji] u en as frases dende o minuto 1:48 [el ma mhiju sabe platicar chabacanu / todo lo que faiá...].

Tras fer una primera gambada por o lugar, y mirar d'ascuitar una mica de chabacano -con exito radiu-, pillé un tricycle que en 10 minutetz me levó ent'os puesto d'os beach resorts, hoteletz-camping de placha paradisiacos, que son capables d'achuntar cosas de difícil trobar u bien caras en países occidentals, con atras cosas muito más humildes, y en qualsiquier caso, a muito buen pre. Ya quasi de nueitz, me pillé una cabanyeta en primera linea de placha -sí, ixa toballa d'o peix ye de yo- y me fiqué por primer vegada en l'augua, que no yera a millor de todas en estar encara en a redolada d'a bahía de Manila, pero que encara asinas feba honra, y permitiba disfrutar d'a tranquilidat y poder aliviar aire puro. Y dimpués, ixa mesma primera nueit, torné t'o
centro de Ternate en atro tricycle, an que estié bell par de horetas veyendo o lugar y tanteando a -radida- presencia d'o chabacano. Chusto yeran en fiestas d'a inmaculada concepción, asinas que podié veyer a tot lo lugar celebrando y festechando más que más en a colonial plaza d'o lugar, con una ripa de críos, bella biera por astí -encara que muito pocas- y mesmo una charanga en a carrera tanyendo o paquito el chocolatero! -probablement, a cosa más espanyola que veyé en o lugar.

Poco dimpués torné y dormié en o mío guariche-paradís. Y a l'atrol diya, malas puyar-ie, me fiqué en l'augua d'a placha y dimpués de disfrutar-ne un buen rato, torné t'o
lugar ta fer una exploración más funda. Charré con varias personas en chabacano y a una d'ellas le facié un video -o video d'alto. Tamién facié gambadas por as ilesias y por todas as carreras varias vegadas, pos o lugar, tot y que tien 23.000 habitants, ye chicot y en media horeta se puet arrecorrer de cabo a rabo (en Filipinas l'aglomeración y a percepción d'os espacios ye d'una traza que fa que tot siga más preto, pero d'isto charraré en atro post). O lugar tiene como parti más important a ilesia y a plaza central, colonials, pero tamién choca que o livel adquisitivo ye más altero que no en a media de Filipinas, si bien tampoco no plegan a estar ricos u de ritmo occidental: se veyen buenas casas, no bi ha tantos cans y os que s'i veyen no gosan d'estar arguellaus, a chent no te se queda mirando fito-fito tantas vegadas como fan con os foranos en os puestos más pobres, mesmo me trobé con un occidental en o cabo de semana, previsiblement acomodau con una muller filipina. Mesmo diría, encara que aquí a lo millor me lo soi flipando, que un porcentache no curto d'a población presentaba rasgos menos asiaticos que no en o común de Filipinas y parixeban más bien latinoamericanos.

Sobre o chabacano, que chunto con o disfrute d'a placha y relaixación con tantos examens a correchir y tanto fumo en Manila yera o motivo d'a cursa, quito as siguients dos conclusions:

(i) Se diz que alto u baxo o 30% d'a población de Ternate charra chabacano, lo que serían
arredol de 7.000 personas. Con tot y con ixo, a mía experiencia ye que a luenga común en a carrera ye o tagalo, y en o caso d'as cheneracions más chovens -menos de 15 anyos-, a luenga ye l'anglés. O chabacano lo ascuité sin demandar-lo entre os conductors de tricycles y bells botiguers, treballos que gosan de corresponder a chent pobre. A mía intuición ye que ista, como toda la resta de luengas de Filipinas -talment fueras d'o cebuano- son en peligro de disparixer debant d'a presión d'a luenga nacional, o tagalo -muitas vegadas dito por ells 'filipino'- y de l'anglés.

(ii) En a carrera, s'advierte a presencia d'o chabacano en os nombres d'os puestos: tanto carreras u mesmo edificios publicos, como estableiximientos u botigas privadas. Encara que a presencia hispanica en istos sentius ye común en tot Filipinas, aquí se nota más gran. Y mesmo en a plaza d'o lugar bi ha bella plaqueta con bella inscripción en chabacano.

(iii) Por o que diz l'hombre en o video sobre o suyo fillo y a facilidat que tien de comunicar-se con espanyols y italianos, y por o que me comenta a mía alumna, no descarto que parti d'o poder adquisitivo d'a ciudat penda de rentas de chent que tiene treballos en os que charrar chabacano y poder comunicar-se con atras luengas romances y aprender-las con facilidat siga una abantalla. Con tot y con ixo, isto no ye que una intuición.

En resumen, mirar de trobar o chabacano en Ternate ye quasi como mirar de trobar l'aragonés en a más gran parti de puestos de l'Alto Aragón, con una esferencia: en l'Alto Aragón muitas vegadas has d'ir con un contacto que te introduzca a la chent local, aquí son muito más ubiertos y si les ne demandas, ascape te presentan a belún que lo charre. Encara sin emplegar o gancho de l'alumna que he mencionau, he puesto entrar en contacto con a luenga.