30.4.22

Envistas d'o movimiento de l'aragonés dende o exterior: a perdida d'o romanticismo


Fa una semana que estió o concierto de Ixo Rai, dimpués de 20 anyos sin tanyer. Una fita ta l'aragonesismo que achuntó a muita chent, totz u quasi totz ells con un sentimiento común: Aragón. Uno, que no se considera aragonesista -ni sisquiera aragonés-, pero siempre intresau por tot, y firme seguidor d'a musica d'iste grupo, no ha dixau de leyer as coronicas y veyer as fotos d'una fita an que prou que m'hese feito goyo d'estar-ie, an que muitos conoxius y querius s'i achuntoron. Y en totz ixos documentos trobo un factor común: pocos, muitos pocos, chovenastros... Si ixa yera una fita ta l'aragonesismo, que dengún no se sienta ofendiu, pero l'aragonesismo fa ulor a la naftalina d'o armario d'a lola.

Y, con duelo, veigo como dende fa ya bells anyos a mesma situación se replica en o movimiento de l'aragonés, que ya sabetz me fa goyo de trestallar d'o movimiento politico aragonesista: que una cosa ye luenga, y atra identidat. A media d'edat d'os cursos d'aragonés ye cada vegada más altera, o numero de cursos ye menor, y a situación plega mesmo en as asociacions que tradicionalment son estadas más chovenils. O relevo ni se tasta. A qué fin ista perdida d'intrés en l'aragonés entre a chovenalla?

Muitos factors bi'n ha, y beluns s'han analizau muito bien: a perdida d'o sentimiento aragonesista, a fuerza de tendencias globalizadoras, y nuevos movimientos socio-politicos que no han reculliu o intrés y a reivindicación lingüistico-cultural -encara que belunos pocos nos i faciemos. Pero o factor que me fería goyo de mencionar aquí ye diferent: a institucionalización de l'aragonés.

En menos d'una decada hemos pasau de l'aragonés como dialecto d'o espanyol, luenga muerta u luenga de fatos, a luenga -en o pior d'os casos, "conchunto de variedatz". Hemos pasau d'una luenga quasi amagada a una luenga que tien un espacio en a televisión autonomica, titulacions universitarias, asignaturas en -bells- centros escolars y presencia más rigurosa en a prensa. Hemos pasau a tener una Dirección Cheneral de Politica Lingüistica y una Academia Aragonesa de la Lengua. Hemos pasau a tener una institucionalización -encara no completa- de l'aragonés. Y por ende, a imachen social de l'aragonés, sin estar encara a optima, ye muito millor que a que nos trobábanos fa 10 anyos.

Quiero decir que ista institucionalización de l'aragonés ha fagotizau o movimiento asociativo y reivindicativo d'a luenga? Prou que no. Si no, en os actos organizaus por a DChPL serían a rebutir de chent choven y nueva, y a imachen ye precisament a contraria: os mesmos de siempre, ya viellos fa dos decadas, agora encara más viellos.

Pero sí que veigo que o romanticismo que suposaba aprender y fablar en una luenga chicota y amagada d'o sistema s'ha perdiu, y ixe romanticismo no dixa d'estar un factor atrayent ta bellas chents, entre ellas, chovenastros adolescents que prencipian a salir d'o niedo d'a casa y a cuestionar-se o mundo. Fablaba d'isto fa poco con o mío millor amigo Enrique, a qui conoixié precisament en Nogará quan ell teneba 14 anyos y yo 16: yéranos dos criallos que nos cuestionábanos muitas cosas, que querébanos descubrir, ir dillá d'o sistema, y ixo nos levó a fablar ista luenga y a forchar una amistat por más d'a metat d'as nuestras vidas. Ixo, por desgracia, no veigo que se de más en o mundo asociativo de l'aragonés.

Quiero decir con tot isto que a institucionalización de l'aragonés ye estando negativa? No. Quiero decir que cal tornar a la estigmatización? Prou que no! Pero sí que cal trobar formulas ta fer l'aragonés más atrayent t'os adolescents y compensar ixa perda. Cara t'un mesachot de hue, a imachen que ufre l'aragonés ye de viellos, por un costau, y de encara más viellos, por atro costau. Soi culpando a "os viellos"? Menos encara, tot o mundo ye menester y ha de trobar o suyo puesto. Pero sí que aduyaría, y muito, que cadagún sabese ocupar o puesto que le corresponde, dixar os chovinismos a un costau, y rematar d'una vegada con a cansera d'os pollaviellas y d'os pollamásviellas.

26.4.22

Enta Recife (iii): chislas d'a urbe nordestina



Diez diyas dan ta muito conoixer y escribir, y no quiero deixar-me garra cosa important por astí, por muito que buena cosa d'o tiempo en Recife lo pasase fendo bieras y chugardiando con Miguel y Alice, u si no en a placha, que d'ixo no'n tiengo en São Paulo.

Asinas, o miercres Miguel me levó t'o museo estatal de Pernambuco, ficau en un poliu
.
palacio colonial, casa d'as familias más importants d'a rechión en os sieglos XIX y prencipios d'o XX. Quan i dentremos, as chovenetas que yeran atendendo o puesto nos dicioron que o miercres yera de valdes. Ya lo sabébanos ya, que por ixo mesmo hébanos alzau o diya t'ixa visita! Por dentro, una exposición ecleptica no guaire grant de obchetos antropolochicos y obras d'arte asociaus a Pernambuco, tamién con bella pantalla que amostraba bell chicot audiovisual y explicacions mica embolicadas. Ixo en o primer edificio, pos o museu en teneba dos, y l'atro yera a casa colonial propiament dita, repolida y con exposición d'obchetos y d'a vida d'una familia de clase alta en a puenda colonial. Y en os arredols, bella estatua con charnidetz que en verdat no yeran guaire bien cudiaus. En resumen, a visita no fació burro falso, pero Miguel me dició que se'n amenistaba horas ta fer-la y en verdat tasament en plega a una.

D'astí, Miguel y yo faciemos una gambada por os bicos de Graças y Jaqueira, an que Miguel
ha de vivir o zaguer mes d'a suya estacha en Recife. Sin estar guaire cosa, s'apreciaba atro ran: quasi no bi heba mendigos, no s'apreciaba peligrosidat y bi heba restaurants estilosetz en bella cantonada, como un chaponés que nos trucó o ficacio. Por o camín, visitemos o chardín d'o baobá, presidiu por un arbre baobá chigant, en a marguín d'o río Capibaribe. O puesto yera chiquet pero con encanto, y astí un viellet ufriba una gambada en lancha a un pré baratet. Yo a ixas cosas les he pillau o gusto, porque t'amuestran angulos de raso esferents y repolius, pero Miguel no lo querió fer, porque quereba alzar-lo ta bella veilada romantica con Alice. Facié a d'aquell -encara que prou que lo entiendo.

Y ya ta rematar a cursa d'o diya enfilemos t'o Parque Jaqueira, que no ye guaire grant ni
grant cosa, pero yera a rebutir de chent fendo eixercicio, mesmo con un chimnasio a l'aire libre an que bells monitors, que pareixeban ampraus por o concello u bella institución publica, guidaban a una colla de personas a fer os eixercicios, con mosiqueta d'ixa que anima y tot. O puesto, sin estar esparpallant, remeraba en formas -no pas en tamanyo nian en poliu- a o parque de Ibirapuera en São Paulo, y as suyas chents, as d'o parque y as d'os bicos, feban farchas muito más "paulistas" -u occidentals, si se quiere-, menos latinas. Con os pros y contras de cada puesto, sí que pareixeba millor aria residencial, menos problematica. Ixo si, de placha, no'n teneban. Atro diya tamién visitemos o chardín botanico, que por desgracia yera quasi albandonau, a penar d'o suyo potencial.

Charrando de placha, un diya fuemos Miguel y servidor, y dimpués Alice, a pasar a tardi, y teniemos una buena anecdota, d'ixas que alzo t'os nietos. Y ye que, fendo auguas de coco con Miguel, veyé bella cosa extranya en o mar, pero no alufré guaire bien qué yera. No le die
más importancia y en ixas, ya plegada Alice, me da por dentrar en l'augua a pixar, que l'augua de coco ye o que fa. Pero antis d'ubrir a mía voixica, Alice y Miguel me fan cenyos y aparatos ta que salga d'o mar ascape, y asinas facié. Os primers minutos pensé que ta cosa, pos no tornemos a veyer garra cosa extranya, y mesmo me pensé de tornar a ficar-me-ie a pixar. Pero en ixas que ixa cosa -millor dito, cosas- tornoron a apareixer-ie. No las podébanos veyer bien por as propias olas y a augua que yera una miqueta fosca: cocos? No pas, porque os cocos flotan. Personas? Dengún no bi heba deixau garra toballa ni cosa, y antimás, levaban muito tiempo buciando. Tartugas? Talment... pero en ixas, a puyada d'una ola nos deixó veyer bien qué yeran ixas bestias: tiburons. Y ye que a placha de Recife ye famosa por os suyos tiburons, y encara que a zaguera enrestida estió fa más de dos anyos, a cerina en una población que no bi dentra más de 5 u 10 metros en l'augua ye patent.

A l'atrol diya, marchemos t'a casa d'as tías d'Alice, Lais y Fátima. Viviban en una
urbanización no guaire luent d'o centro, de casas y carreras amplas y cuadriculadas, a más grant parti blancas, con patietz y as partis basicas de tot barrio: bell barichet ta fer borina y cenar, a escuela, bell supermercadet ta mercar o basico, y sobre tot, muito ambient vecinal y de rúa. Aquello yera clavau a la urbanización La Quisanda de Valencia (Venezuela), an que pasé parti d'a mía infancia. A seguridat más feble tamién se tastaba. Yo, mientras bell minutos me quedé callau quasi de raso en estar remerando... Pero más alcordanza me facioron encara as tías de Alice, que bien podrían estar as mías tías venezolanas. Chalangueras y acullients, sin preocupacions francas y con muita experiencia en a vida, y prou que sí, con bieras, y en o mío caso con caipiriñas, pasemos a nueit. Guisoron un plato arabe dito charuto, sobrebueno, servidor no feba so que repetir, y Miguel fació una tortilleta, a suya especialidat. Pero o millor de tot estioron os sacoletz -frisels embolicaus en una bolseta de plastico transparent- casers que en feban, os millors que mai he tastaus, y ixo que ya en he tastaus qualques. Más venezolano no podeba estar... bueno sí: quitoron o dominó! Y yeran todas unas expertas! -T'a desgracia de Miguel. Yéranos de bitibomba, tanto que sin parar cuenta, tornemos ta casa pasadas as tres d'a maitinada.

Recife ye en cheneral una buena visita, sin dubda, encara que Brasil tien tanto ta ufrir que no la calificaría de imprescindible. Ixo sí, a presencia de Miguel y Alice fació que ta yo sí que en fuese, prou que sí. A ciudat ufre una placha que São Paulo no'n tien, y escoscada, no pas como Rio. Pero a suya naturaleza ye más radida, y o pro d'o chalanguero d'un ambient latino se veye balanzau con una más grant peligrosidat, peligrosidat que, d'atra man, me pareixió menor que a de Salvador. De feito, de diyas se puet fer vida de raso normal, encara que de nueitz has de parar más cuenta y t'has d'adaptar a prener Ubers. Y dentro d'as suyas posibilidatz, se desenrolla con argüello y talento, como contrimuestran os suyos museetz. Pero o millor de tot o viache, sin dubda, estió conoixer a las tías de Alice y pasar una nueit con ellas.

8.4.22

Enta Recife (ii): una ciudat argüellosa


Celebrau o cabo de semana y descansaus en a placha o lunes Miguel, Alice y servidor, o martes ya decidiemos de fer una mica de turisteyo por a ciudat, y en ixas que dimpués de teletreballar, Miguel y servidor pillemos un Uber t'o centro. Alice no podió venir-ie en haber de fer bellas cosas con a suya familia, pero s'achuntó dimpués en as bieras d'a tardi.

A primera aturada en o centro fue o Forte das Cinco Pontas, agora tamién museu d'a ciudat de Recife. Bueno, a primera no, que antis marchemos a chentar t'un buffet libre que teneban de tot y nos metiemos como fozins. Y ya con o repós feito, astí sí que enfilemos t'o monumento, poliu pero una mica desmerexiu d'o paisache d'a ciudat en trobar-se chusto dezaga d'una carretera. Y ye un monumento que enganya, pos en cuentas no'n tiene que quatro puntas u baluartes. A qué fin ixe nombre d'as cinco puntas pos? Pos ye que o fuerte cambió a suya fisionomía mientras a suya historia, dende a puenda inicial portuguesa, dica a holandesa posterior de primera metat d'o sieglo XVII, ta pasar dimpués a mans portuguesas atra vegada, y a la fin estar reconvertiu en garchola mientras a independencia y dica metat d'o sieglo XX. A suya exposición interna no ye guaire grant, pero amuestra perfectament a historia d'a ciudat y d'a rechión. En o suyo exterior, bells canyons y o terrazo d'alto ufre buenas anvistas y fotos.

D'astí, marchemos t'o Museu d'o Ferrocarril, feito en una parti de l'antiga gara de tren, con quatre maquinetas antigas, bell traste y bell audiviosual. Igualment, no yera guaire grant, pero con ixo ganaba que no aturullaba. Y d'atra man, permite entrefilar a importancia historica d'o tren en a rechión y en toda a costa d'o Brasil, importancia que, como ye pasau en tantismas partis d'o mundo, ye decreixida en pro d'o gudrón y d'os autos, encara que puede estar que se torne tendencia global d'esdevenidero.

A o canto d'o museu d'os trens, se troba o Centro Cultural de Recife, una antiga garchola reconvertida en recanto turistico, an que botigas y locals d'asociacions culturals s'alternan en as antigas cambras agora acondicionadas, tot decorau con os tipicos batiauguas colorius d'o Recife, o sinyal de Pernambuco y monyacos tradicionals. No ye mica mal ta fer gambadas, disfrutando d'a güembra en una ciudat an que o sol preta firme, aproveitando tamién o par de tabiernas que i tienen. Y ta mercar beliquetz turisticos, sin dubda o puesto ye optimo. Ya podrían fer bella cosa asinas en Zaragoza, dando bell puestet astí a las asociacions de l'aragonés!

Dende o Centro Cultural de Recife, faciemos una gambada bien ampla por o centro comercial d'a ciudat, an que guariches en a carrera ufriban muita tecnolochía -pirata-, ropa, reparacions de toda mena y grasienta comida barata, fendo un curioso mezclallo d'olors que, atra vegada, experimenté por primera vegada en Manila. Muitos d'ixos puestetz se trobaban en un bulevard teitau que estoi que fería parti d'una antiga gara, que ufriba un paisache urbano poliu, y prou que no perdiemos a oportunidat de fer a gambada bien feita por astí. Tamién sobresale por poliu o antigo puent ferroviario, u Ponte da Boa Vista. En a resta d'o centro, se trobaban muitos más puestez, y baldaus, aturemos en un ta fer-nos un augua de coco bem gelada que nos reviscoló. Y más encara con a amistosa conversación sobre Espanya y Brasil que a chent que astí yera nos ufrió.

Con o nuestro cuerpo hidratau, pero encara cansos, marchemos t'o Parque Treze de Maio, an que a chovenalla se descansaba en mosqueras dimpués d'as clases, y nusatros les copiemos bells minutos. Sin tener grant cosa, ufriba un buen descanso t'una ciudat que as suyas ceras no son precisament desenrrolladas -pero sí, curiosament, os carrils ciclistas. Y d'astí, con o diya feito pero encara con rasmia ta fer bella coseta, nos decidiemos por visitar o Cemetério de Santo Amaro, fosal historico d'a ciudat, que no ye un reclamo turistico, pero ya sabetz que una d'as cosas que le fa goyo de visitar a servidor son os fosals. Sin estar una maravilla, teneba un encanto y yera muito más seguro y millor conservau d'o que bella resenya en o Google deciba. Estoi que lo han amillorau, porque os sinyals informativos tamién pareixeban nuevos. Y d'ixos sinyals, destacan dos sobre fuesas de ninos -una nina anonima trobada muerta en os 70 y un nino dito Alfredinho que murió antismás- an que bells locals van ta fer ofrendas, dica o punto de que son embotaus santos.

Y d'astí, ya con o sol baixando, marchemos t'una chiqueta rua a man d'o parque an que nos achuntemos con Alice y rematemos sin sol y con un sucoso airet un diya productivo entre bieras, baldaus y con ixe sudoret en a piel que quan marchas t'a ducha quitar-te-lo te fa una enfolga extra. Encara escribiré más de Recife, prou que sí, pero as sensacions que soi quitando d'a ciudat son millors d'as que m'asperaba. La trobo más segura que no Salvador, podendo fer vida tranquila de diyas -no pas de nueitz-, coqueta y concietera, con museus, rúas y parques que no serán de referencia mundial pero son bien dignos, con chents acullients de raso, y con o extra d'a placha y o suyo airet salau. Una ciudat que no ufre ni puet ufrir comodidatz, posibilidatz y servicios que tien una macrourbe como São Paulo, pero una ciudat adecuada y que se da motivos ta estar argüellosa.