28.6.19

O Harrison Plaza: cultura popular de Manila que dispareixe


Iste post ye adedicau a un d'os puestos más especials ta yo de Manila, o Harrison Plaza, que por desgracia pareix que tancará as suyas puertas iste verano. O Harrison Plaza ye o centro comercial más antigo de Filipinas, inaugurau en 1976 alto de l'antigo fosal de Ermita en o vico manilenyo de Malate, entre Vito Cruz y Manila Bay, bien cerqueta d'an que vivo. Pero a qué fin iste puesto ye tant especial y l'adedico un post? Miraré de fer-me entender en istos parrafos. 

Quan arrivé en Manila, o mío chefe de departamento Cornelio me fació una introducción y gambada d'as cosas que teneba arredol de casa, levando-me t'iste centro comercial como puesto de referencia si heba de mercar qualsiquier cosa. Dentre o centro comercial y casa mía heba d'esnavesar un barangay filipino de eskinitas y cantones -vico de callizos y cantons. A Cornelio y a toda la chent por astí le feba gracia o mío rostro de sorpresa: un ambient de callizos a metat camín entre o Hong Kong de bella peli de Bruce Lee y un vico latinoamericano como en os que pasé parti d'a mía infancia en Venezuela, con chent humilde levando radidas chambretas de tirants u mesmo nian ixo, mullers escoscando ropa a man en pozals, ninos chugardiando y corretiando por os callizos, cans y mixins a lo suyo libre albedrío, bell muerto por a carrera con chent chugando a bingo en o suyo velatorio, casas a meyo fer con tellaus de chapa, telarainas de cables por alto, y en primeras, con prou miedo en o mío cuerpo por colar-me por astí -ascape iste miedo me se'n fue porque a chent aquí ye a más pacifica y agradable que mai no he conoixiu. 

En esnavesar-lo pleguemos en o Harrison, un grant pero viello centro comercial con muito ambient, pleno de chent de clase meya-baixa y baixa filipina en una atmosfera muito agradable. De bote y voleyo se tornó en un d'os míos puestos favoritos de Manila. Alargau, de dos plantas, con una gran plaza en bell meyo y alas en as puntas d'o corridor principal, por metat tot iste corridor bi heba botiguetas de ropa, carteras, calcers y atros accesorios, a pre baratismo y que de camín se convirtioron en o mío puesto favorito ta mercar-me bella camisa y bell calcer meyo decent ta fer as clases. A os costaus d'o corridor, por un regular cantinas y cadenas filipinas de comida rapeda. En as puntas d'o corridor, también bella copistería, un puestet an que te vendeban toballas baratas bordando-les o tuyo nombre, y, prou que sí, guariches de comida y sucos. M'alcuerdo que merqué as mías toballas astí: quan me demandoron o mío nombre ta bordar-me-lo yo les dicié que no caleba que se molestasen, alavez me miroron con rostro triste y a la fin les ne le dicié, y as humildes mesachas que i yeran se metioron bien contentas por bordar-me-lo. 

Atro d'os puestos favoritos yera o callizo d'a electronica, an que a muito buen pre m'en he mercau USBs y cascos buenos t'ascuitar mosica -ye impresicible ta yo, pos me permite isolar-me d'o rudio y o estrés d'o trafico manilenyo quan marcho t'o treballo.  Tamién i vendeban mobils y portatils de segunda man, y en beluna d'as botigas más caras d'o centro comercial, de primera man con o suyo correspondient pre "no popular". En una d'as alas d'o centro comercial, bi heba un puesto prou grant ta chugar a pin-pon y a billar, dos d'os esportes más populars de Filipinas: redios si que'n son buenos, chugando a pin-pon!

Unatro d'os platos fuertes d'o centro comercial, en l'ala opuesta a o puesto d'o pin-pon y o billar, yera a capilla: toda una d'as alas en una d'as puntas d'o corridor principal que en a suya primera planta teneba una ilesia que, ixamenando-se por os corridors d'o propio centro comercial, aloixaba a bells centenars de personas en eucaristía. Tos entrefilatz una d'as replacetas internas d'o Grancasa feita ilesia? Pos aquí ye común, y no nomás en os centros comercials pobres, tamién en os ricos -encara que menos. Y, como Filipinas ye un país an que arredol d'o 10% d'a población ye musulmana, tampoco no faltaba un local reconvertiu en mezquita. Toda ista relichiosidat s'alternaba con o chuego, pos no faltaba un local d'apuestas que se meteba a rebutir quan retransmitiba corridas de caballos u peleyas de gallos: l'ambient yera digno de veyer! 

Pero a mía botiga favorita dentro d'iste centro comercial yera unatra dita Apple Picker. A qué fin? Pos porque yera especializada en chambretas tie-dye y atras ropas hippies d'ixas que tanto goyo me'n fan! O pre no yera barato -una chambreta d'ixas astí me costaba arredol d'os 9 euros- pero de cabo quan beluna cayeba. Tamién vendeban productos de tribus urbanas en cheneral, y por fortuna tiene bella botiga más en Manila, a la que bi iré quan me tanquen ista. Y antiparti d'ista botiga, atros d'os míos puestos favoritos yeran os centros de masaches en a primera planta de l'edificio: por muito buen pre feban un masache d'una hora que dimpués d'un viache y una cursa matadera -ixas que precisament describo en iste blog- te dixaban como nuevo y presto ta concarar una semaneta de clases. Y si compachinaba o masache con un suco de guanabana u papaya en una botiga Fruitas d'a planta carrera a modo de "final feliz" -no soi fan de garra atra mena de final feliz- y con bella cosa oriental ta minchar en os guariches u en bell restaurant barato, o diya yera perfecto! Tamién remero con carinyo un puestet-guariche en metat d'o corridor an que vendeban vinilos y CDs y siempre teneban mesa a tot estrús bella canta uitantera u sitantera hortera -u estilosa- que chusto yera a que m'agabana d'ascuitar en ixe momento. No sé cómo conyo lo feban!

O centro comercial tamién teneba bella botigueta de primera necesidat, como una farmacia grant y una ferretería, a las que de cabo quan m'ha pertocau de recurrir.  Tamién botigas de mensachería, un supermercau y botigas más caras, como un SM -una mena de Corte Inglés filipino- y un hipermercau con totz os productos que son menester en a vida cutiana que no se trobasen en o supermercau -cal decir que estando d'a mesma cadena, o supermercau yera prou más barato que no o hipermercau. 

A la finitiva, o Harrison Plaza yera un centro comercial veniu a menos y que por ixo mesmo estió más y más emplegau por as clases populars y pobres filipinas. Esteticament, o más parellano en Zaragoza sería El Caracol, encara que o Harrison teneba unatra arquitectura, yera muito más grant y muito más vivo y popular. Yera un puesto an que trobar o bueno y atrayent de l'ambient popular filipino que se troba en vicos como Quiapo, Divisoria u Baclaran, mercaus baratos y alegría, pero fuyindo d'as suyas contras: a fuixina, sobrepoblación y o estrés. O millor puesto ta disfrutar d'a Filipinas popular y prener productos a buen pre -si bien siempre s'ha de dixar una buena propineta encara que no te la demandan- y en a suya plaza principal gosaban de fer espectaclos y competicions en formato humilde que refleixaban bien l'ocio popular filipino: dances, karaoke, y tamién campionatos de judo, taekwondo, boxeo, badminton, baloncesto u pin-pon, con muito publico chilando y fendo momos a cada punto. A os viello de Manila, mesmo ricos, les fa duelo que se tanque y os suyos recosiros quan les ne fablas son continos: o primer centro comercial de Manila, que pareixeba introducir una nueva puenda en ista sociedat y an que bi iban a descubrir nuevas formas d'ocio u a ligotiar con as suyas primeras parelletas, dispareix. Encara quan escribo istas linias -chunio de 2019-, os zaguers ninos arguellaus son corretiando y chugardiando por os suyos corridors y callizos, con sonrisas contachiosas en o suyos rostros.

Servidor se i pasaba dos u tres vegadas por semana, y continaba estando enamorau d'o puesto como o primer diya. En primeras lo describiba como un centro comercial hipster dixando-se a un costau as gilipolladas d'os hipsters. Dimpués lo describié como un centro comercial filipino dixando a un costau os elementos negativos d'a sociedat filipina (aglomeración, calor, estrés).  Y a qué fin lo trancan? Pos una grant colla d'inversión l'ha mercau, con a intención de reformar-lo de raso, fer-lo rico y contruyir tamién bell rascacielos de luixo an que meter-ie milentas de personas -os tan populars condominios manilenyos. Qui sabe? Igual o nuevo centro comercial que i faigan ye hipster de tot -o puesto se presta- u igual lo implen con botigas de Gucci y Inditex -como gosan de fer en os puestos ricos. Se suposa que lo tancan de tot ta chuliol y que quan torne en agosto ya no lo podré disfrutar, lo menos no como lo conoixié. 

Dillá d'o duelo, a zarre d'o Harrison refleixa a realidat actual de Manila y Filipinas. Una ciudat y un país en desenrollo, an que proliferan botigas ricas y elementos de progreso en bells vicos estratechicos, y an que parti d'a sociedat meya-pobre ye capable de pillar iste tren mientras atra parti queda cada vegada más y más amarginada. O Harrison ye en una posición estratechica -cerqueta de Manila Bay y d'o centro de Malate, encara en a Manila historica-, por ixo mesmo os poders se centran en ell y lo reconvierten, y os que treballaban u mercaban astí habrán de prener o tren d'o "progreso" y adaptar-se -si pueden y siempre renunciando a parti d'a suya cultura- u habrán marchar t'atros puestos, luent d'os nucleos d'intrés economico.

21.6.19

Enta Caramoan (i): cómo sobrevivir a os supervivients


Mes de mayo, as vacacions por Zaragoza acercando-se y ya de vacacions en Filipinas. Qué fer? Pos prou que conoixer una miqueta más d'iste maravilloso país. Y ya que teneba tiempo, decidié de marchar t'un d'os destins más isolaus pero con buena fama d'istas islas: Caramoan, una peninsula en Camarines Sur -sur de Luzón- que dicen tiene paisaches y atraccions parellanas a las de El Nido y Palawan pero sin tanta chent. Y ye normal, pos arrivar-ie me costó quasi 20 horas de travesía en bus, tricycle, furgoneta y barco.  Cal decir que estió una mica más difícil d'o normal porque chusto ixe diya yeran esleccions lechislativas nacionals, o país yera un tremolín y muita chent feba vaca. 

Una vegada i arrivau, facié o check-in en l'hostal que m'heba pilla: La Casa Roa. Pocas vegadas foi publicidat d'os estableiximientos hostelers pero iste en concreto, por a suya calidat, por o suyo pre, por estar en o lugar principal d'a peninsula, por o suyo restaurant y por o suyo personal, lo mereixeba: un d'os millors hostals en os que soi estau en Filipinas. Dimpués de descansar-me una mica y chentar bien, aproveité a tardi ta marchar t'a guarga de Bulang Bugang, no guaire luent d'o centro d'o lugar. En reyalidat yera una chicota guarga pero que teneba una cosa que la feba especial: un laberinto de grutas sozterráneas acuaticas en piedra caliza en a suya clamor, que se podeba arrecorrer a nado u refirmando-te en os paretz, con troces más iluminaus que atros y que yera asabelo de pincho. O millor puesto ta chugar a l'escondite acuatico natural. Garra turista occidental en a guarga, pero yera a rebutir de población local que mesmo s'estranyaba que un turista s'intresase por un puesto tan repoliu. De cabo quan tanta chent abotinada agobiaba, pero claro, yera diya libre por as eslecions y totz os ninos d'o lugar cambioron a escuela por a guarga. 

Vista la guarga, decidié de marchar a piet t'a placha de Gota Beach, a bells tres kilometros. Por o camín, arrecorrebas una plana entre monts que feba parti d'o Parque Nacional de Caramoan: paisaches repolius en os que s'alternaban carabaos, rozals y selvas de cocoters. Pero en arrivar-ie, un guardia de seguridat rebordenco no me dixó pasar porque a promotora d'o reality show Survivors bi yera posada y heba logau toda a placha. Ixo tamién esplicaba por qué bi heba tanta chent antis en a guarga. Ya me se feba raro que de cabo quan veyeba bella camioneta u bell quad con chent roya, blanca y altera, de vegada que quan me moveba por os lugars y as atraccions locals no veyeba garra atro turista occidental. Marchar t'o paradís en o cul d'o mundo ta trobar-te con os occidentals de supervivients d'a edición conchunta de Dinamarca y Finlandia... feremos la d'aquell. Le demandé por favor a o guardia de seguridat que gritase a bell tricycle u moto ta que me levase t'atro puesto, pos no yera custión de tornar quasi quatre kilometros a piet dica a carretera principal baixo 40 graus, sol de chusticia y humedat tropical, y en lugars asinas totz se conoixen y tienen contactos d'os transportes. O guardia refusó aduyar-me y tricolotié con ell, dica que una d'as furgonetas de survivors que i pasaba me fació a favor.

Asinas, decidié rematar o diya en a placha de Paniman, con un lugar prou grant en o
contexto d'a peninsula y un d'os puestos d'an que salen os barcos que fan as populars cursas por islas paradisiacas, os island hoping. Sin estar a millor placha d'o mundo, yera polida y feba honra, con as islas paradisiacas en l'horizont: astí m'estié quasi una hora dica que pillé una moto ta tornar t'o lugar principal, an que cené una pechuga empanada con un unto que recordaré siempre como un d'os millors que mai en he tastaus en a mía vida. Copón sí que'n yera sí, de bueno! Poco antis facié una gambada por a ilesia de Caramoan, polida, de murs granizos, más de 400 anyos d'antigüedat y con una clica de ninos asabelo de mahos con muitas ganas de chugardiar.

A l'atrol diya pillé un d'os island hoping. Bi'n heba dos, o luengo (2500 persos o barco) y o
curto (1500 pesos o barco). Pillé o luengo, por ixo que me pensaba que sería millor. M'asesoró muito bien un d'os treballadors de l'hostal, Jerry, que me rebelló a las seis d'o maitín ta prencipiar a cursa a buena hora. Mientras yera desayunando-me, foriconero me demandó si se podeba aputar a la cursa, que yera o suyo diya libre y l'aganaba, y tamién me dició que sería de gufanya pos no teneba prou cauquerré ta compartir gastos. Faltaba más! Ya de por sí que a población local no pueda disfrutar d'as suyas maravillas y os turistas sí mal me sabe. Asinas que Jerry me levó t'unatro puerto an que se pillaban millors barcos ta l'island hoping y con dos conoixius suyos levando una bangka filipina, prencipiemos a nuestra ruta.  

O primer puesto an que nos levaron estió o banco d'arena de Manlawe, en metat d'o mar, an que heban instalau varias decenas de guariches flotants an que tener uembra y fer as diez. Idilico, encara que yera difícil de ficar-se de tot en l'augua por a poca profundidat.  Dimpués, nos levoron ta isola de Guinahoan, a más grant d'o recorriu y que os locals la identificaban con Batanes por o suyo paisache. Razón no les faltaba, con pueyos y clamors parellanos a os cantabricos y bella vaca adornando o paisache, encara que en estar en verano a tasca yera ixuta. O punto fuerte d'ista isla yera un faro moderno en o cobalto an que s'alufraban todas as isolas d'arredol y mesmo Catanduanes: bells ninos t'i levaban ta dimpués cobrar-se a radida comisión. Y dimpués nos levoron t'a isla de Cotivas, con arena blanca, auguas turqueseas, quatre casetas de bambú y palla ta fer mosquera y almozar-se y quasi sin chent. A recomendación de Jerry y encara que yera luego, astí chenté o que m'heban apanyau en l'hostalet: pollo con adobo filipino y roz, que d'atra man yera o que heba demandau, y m'estié ficau en l'augua mientras buen rato. 

Chentau en Cotivas, marchemos t'a isla de Ban-Ing veyendo unas auguas repolidas y una ripa de peixes y corals de todas as culors. Sisquiá m'hese traito as gafas d'augua! O caso ye que en arrivar t'a isola, resulta que yera ocupada por os Survivors que chusto en ixe momento yeran fendo una preba, con sonius de sineras incluitos. A bells cincuanta metros d'a placha nos viedoron o paso, pero os guidas m'ufrioron una alternativa mesmo millor: fer snorkle en un puesto de peixes, algas y corals no guaire luent. Y tant millor, yera chusto o que quereba en ixe momento, más que no arena y placha. Veyé una ripa de peixes y estrelas de mar, pero o que más me sorprendió estioron dos tortugas marinas granizas engarcholadas en bells retes en o mar. A qué fin? Les ne demandé pero no me respondioron: no sé si serían ta bella preba d'os supervivients u ta minchar, pero no les consiguié quitar parola. Ixo sí, quan les demandaba si en heban minchau, me deciban que ixo yera ilegal de vegada que se'n rediban. Uno d'os mesaches d'a barca mesmo prenió una d'as tortugas y chugardió un rato con ella, encara que se'n quereba eslampar. Dimpués, y como zaguera estación, aturemos en un barangay costero dito Tabgon anque teneban una d'as atraccions favoritas t'os filipinos: una estatua chigant de cristo alto d'un pueyo, con una chicota armita a o costau. Dimpués de puyar os correspondients más de 500 escalerons, ufriba unas buenas anvistas d'as isolas y d'a redolada, pero lo que más goyo me fa d'istos puestos ye o carinyo que les tienen os locals: no nomás por o significau relichioso, sino porque son os puestos an que as parelletas d'os lugars marchan a pasar as tardi y as nueitz. 

Visto isto, tornemos t'o punto de partida, y yo con ganas de más marcha y no de dixar-me un centimetro cuadrau d'o lugar sin explorar, le demandé a Jerry por una espelunga que heba visto en o rete: Umang.  Resulta que yera a man d'a placha de Paniman y Jerry bien maho t'astí que me levó. En Paniman, de camín charró con una amiga suya y ista con una colleta de ninos que ascape nos facioron de guidas, pos Jerry heba ascuitau fablar d'a espelunga pero mai no i yera estau. Resulta que yera en a dentrada d'una ría pero bi heba un camín por a selva ta plegar-ie. Mientras yéranos fendo-lo, nos talloron o paso os de Survivors, pos yeran grabando. Ya me yera fartando una mica d'ixa chent a verdat. Miré de fer una foto a belún d'os suyos decoraus pero d'advirtioron que no yera permitiu. En fin, faciemos la d'aquell y decidiemos pillar un kayak ta puyar ta espelunga a traviés d'a ría, bells 800 metros. Pero no bi'n heba, asinas que dimpués de dandaliar una mica, pillemos valor y puyemos andando y a nado por o río dica plegar t'a espelunga perdida. 

A ría entre a selva con a mar en a esquena y bells manglars en as marguins yera repolida, paisache de pelicula total, pero no teneba protección acuatica t'o móbil y no podié fer fotos nian d'a ría nian d'a espelunga -a foto d'aquí ye presa d'internet, d'as pocas que'n prengo. En arrivar a la fin d'a ría, y de cabo quan pasando a o costau de bell guariche de supervivients, nos trobemos con que a espelunga yera bells 50 metros alto, y habiemos d'arrepinchar-nos t'apercazar-la, de cabo quan fendo garras d'onso. En a espelunga, nos trobemos con una cavidat chigant con dos dentradas y tres foraus grans en o teito que la iluminaban de tot. Tamién nos trobemos con buena cosa de moriciegos y una intensa ulor a guano, y arrecorrendo-la, caleba parar cuenta ta no estozolar-se, pos de cabo quan as rocas y os deslibels yeran granizos. O que más goyo me fació estió o rostro d'ilusión de Jerry, que yera a suya primera vegada en a espelunga. 

Vista a espelunga y con buena cansera en o cuerpo y más que más en as garras, marché ta l'hotel an que cené y dormié mientras más de diez horas. O cuerpo me lo yera demandando y diyas dimpués no perdonaría tanto abuso, como ya diré. En primeras, Caramoan me pareixió un puesto a metat camín entre Baler y Alaminos. Con cocoters y paisaches pacificos, pero no tan polius como en Baler.  Con isolas paradisiacas esparricadas en a costa, pero no tantas ni tan polidas como en Alaminos. No ye mal puesto ni muito menos, y si uno no conoixe a resta d'o país, ye un paradiso. Pero haber-se de foter quasi 20 horas de viache ta plegar-ie quan atras cosas iguals u millors son más cercanas, pos no compensa. Si antiparti has d'enguiliar de cabo quan a os survivors, pos encara menos. Note-se que a yo me pertocoron os d'a edición conchunta Dinamarca-Finlandia, pero en atros meses son os franceses, os israelís u os d'atros países. Ixo sí, fueras d'os survivors, garra turista en a redolada, cosa que difícilment se puet decir en istos paradisos. Y antimás, os pres son baratismos. A chent ye timideta y muitas vegadas pasotas, pero maha y honesta en cheneral: te permiten estar en silencio, cosa que muitas vegadas s'agradeixe! Talment aduye que o libel d'anglés en ista redolada no ye guaire bueno.
 

15.6.19

Enta Sabtang: un trango más



O primer que facié en plegar ta Batanes no estió visitar a isola principal de Batán, sino que ascape marché ta Ivana en un tricycle batanés, con tellau de cogón y más calidat que no os tricycles normals, adaptaus t'o turismo, y sin saber guaire bien si podría, a la fin pillé un barco a ixo d'as once coladas d'o maitín que marchaba ta Sabtang, a rebutir de mercancías -más que más biroya y materials de construcción- y con nomás dos pasachers. Dimpués de meya horeta, arrivé en Sabtang an que m'estié unatra meya hora mirando de logar una moto, sin suerte por muito que lo intenté, asinas que no me quedó atra con prener a un guida de tricycle ivatán aprestau t'o turismo que me costó 1500 pesos. O mesache se deciba Ismael y yera bien maho, argüelloso d'estar ivatán, me comentaba de contino as caracteristicas naturals y socials de Sabtang, bellas parolas d'a suya luenga y cómo yera cambiando a isola en as zagueras anyadas por o turismo. Y ixo que ixa isoleta perdida en o culo d'o diaple no tiene que seis lugarons y 1600 habitants en total, estando en distribución demografica parellana a las vals d'Echo y Ansó.
 
En Sabtang facié a mía primera nueit, en un puestet local apanyau dito Neyala's an que me tractoron prou bien, por nomás 300 pesos. Diyas dimpués, con Willy, torné ta Sabtang, pero ixa vegada pillemos o primer barco d'o maitín y tornemos pasau o meyodiya. I saliemos a las cinco d'a maitinada con a moto sin luces y sin casco dende Basco dica Ivana, toda una aventura d'a que saliemos bien paraus, y levemos a moto ta Sabtang, t'arrecorrer a isola a la nuestra bola sin companyia de garra guida. 

Malas pillar o tricycle, Ismael me levó ta Nakanmuan, un chicot barangay famoso porque as suyas casas siguen o modelo de construcción ivatana en piedra. A verdat ye que por o verde d'a isola y por istas construccions, caminar por as carreras y callizos d'os lugarons de Sabtang de cabo quan pareixeba como caminar por bell lugar pirinenco. Si no fuese por a mar de fundo, os tellaus de cogón y os rostros filipinos, quasi quasi.  Antis, paremos en unas formacions rocosas y clamors a piet de mar, y en un mirador que ufriba anvistas repolidas. Personalmente, diría que a metat ueste d'a isla pareix un Tenerife norte mientras que a metat este ufre paisaches más cantabricos. En qualsiquier caso, tot prou verde y humedo tot y que nos trobábanos en puenda ixeca. 

Dimpués continemos enta Subnanga. Ye curioso en que Sabtang a carretera ye bien presta y apanyada, con chicotz arbertz ornamentals y flors mientras varios kilometros antis de dentrar en cada lugarichón, o que le daba un toque bien poliu. Tamién, en totz os lugars pero más que más en istos de l'ueste, se podeban veyer colgando a o sol peixes de toda mena, que asinas s'ixucaban ta dimpués vender-los como delicatessen u mesmo como medecinas. Dimpués d'o turismo, a venda de peixes ixecaus ye a principal fuent d'ingresos d'istas isolas.  En Subnanga, o lugar más inaccesible, bi ha un vico a rebutir d'istos peixes colgants ixucaus a o sol. Seguntes me dició Ismael, por l'ambient coster y o chiquet puerto que teneba iste retirau vico, os locals de toda a isola lo conoixeban como chiquet Hong Kong, pero Willy y yo balticemos a iste lugarichón como "o culo d'o mundo", y nos faciemos una biera en a botiga sari-sari más cercana. Por o camín, Ismael prou que me convidó a visitar una capilleta de piedra tintada en l'interior con culors charras. Sin estar grant cosa, me facié una foto por quedar bien. Estoi que ista capilleta se trobaba en Nakanmuan, pero no soi seguro.

En tornar, aturemos en un mirador repoliu en a punta norte d'a isola, an que t'ufriban a posibilidat de fer una tirolina: bai que no les fa goyo aquí as tirolinas! A un costau d'o
mirador clamors y cillos a piet de mar y a carretera d'a isola sortiando-los, en un paisache que bien me fa alcoranza de Masca y Anaga en Tenerife. A l'atro costau, altos praus que seguntes o sol y a plevia son más verdes u más soros, con bella vaca y bella craba, estilo cantabrico. Y chusto debaixo, a placha de Morong, polida y famosa en as Batanes y mesmo en toda Filipinas en tener un arco de piedra que ufre buenas fotos, siempre que no te trobes turistas que se i fotan meya hora fendo-se-ne -cadagún. L'augua, ixo sí, bien picadeta: feba medrana de ficar-se-ie más de bells pocos metros.

Y disfrutando os paisaches d'a isola, en o camín de tornada pasemos por o lugar principal d'a isola an que te deixa o barco, poblacion. Cal decir que tot o mundo le conoix como poblacion, pero en reyalidat son d'os lugars que s'han achuntau: Malakdang y Sinakan. A muga d'istos lugars ye presicament una replaceta an que se troban a escuela, a ilesia, una casa tradicional, unas letras chigants ta fer-se a foto postureo y una famosa botiga honestidat -an que no bi ha dependients sino que confitan en a honestidat d'os clients. Malas plegar astí, continemos ent'o sur ta rematar de veyer a  isola. Cal decir que agora son fendo a carretera que fa circlo a toda Sabtang, y que asinas ya no será menester tanto trachín ta visitar-la, si bien por os suyos paisaches mereixe a pena fer-le unas cuantas vueltas.

A siguient etapa estió Savidug, un lugarichón no guaire luent d'a 'capital' an que Ismael apreiveitó a dixar bell trasto a una muller que en casa suya teneba un chardinet bien poliu y apanyau con muitos obchetos d'a cultura ivatana. Cata que ixa muller yera a mai d'un profesor d'artes en UST, companyer de treballo! Dimpués de fer-me un charrazo con ella y de disfrutar o suyo chardín, continemos o camín, aturando en a casa d'un mosen espanyol que i estió dica os 80, fendo-me bella foto en a suya balconada y fendo bella foto a o paisache y a bella carrera de casas de piedra. Quan facié ixe mesmo camín con Willy, diyas dimpués, nos trobemos con una gripia muerta en a carretera que feba cerina. Me'n he trobadas bellas quantas, tanto en Aragón como en Filipinas, pero ixa yera a más grant y acollonant de todas. Bien se vale que belún la heba muerta d'un astralaz en o cuello. 
  Aturemos en un mirador en un lumo alto d'a mar dito Chamantad-Tinyan Viewpoint, bien poliu pero pareixiu a ixos que se troban en Batán. Ismael, con duelo, me deciba que agora teneba camíns feitos por o paso contino de turistas, pero que feba 10 anyadas yera muito más salvache. Le feba más goyo antismás y se'n alcordaba de quan yera pastor de crabas con su pai por ixos mesmos pueyos. Agora s'heba reconvertiu, yera guida turistico de tricycle, tanto ell como a isola teneba muitos más diners pero atras cosas yeran cambiando y se notaba que le feba duelo.

Visto o mirador, marchemos t'a zaguera etapa d'a cursa: o vico de Chavayan, seguntes o
guida, patrimonio d'a humanidat por a Unesco, cosa que no he puesto confirmar. Chavayan ye unatro lugarón de carreras y casas de piedra, a os pietz d'un lumo verde y clamors, y con a mar por l'atro costau. Se diz que ye un d'os lugars que millor preserva a cultura ivatana, y en dentrar-ie, una colla de muller en una caseta de canya son teixendo os chambergos y os chapers tipicos ivatanes, feitos de yerba ixuta. As pelucas grants tan visteras me dicioron que yeran t'as mullers, pero s'han feito tan populars que agora totz los levan. Servidor prou que se metió tot y se fació pasar por un ivatán, u millor dito, por un turista de postureo. Cal decir que os trastes te calentaban ascape -diría que masiau-, atrayeban bell bicho y que curiosament yeran impermeables, porque mientras yera visitando o lugar pretó a espurniar y no me mullé.


Y dimpués de visto Chavayan, tornemos ta poblacion, anque Ismael me recomendó una carinderia ta chentar-almozar-cenar. A verdat, ye que yera a onica que i trobé, y astí que me preté roz con tocín en adobo filipino que me sentó a gloria. Istas cosetas gosan d'estar regaladas en a resta d'o país, pero no pas astí, que ya teneba un pre. Pero atra cosa no bi'n heba. A nueit yera calma, sin guaire cosa a fer, encara que me trobé a os ninos d'a escuela fendo dances ivatanes y ixo estió prou pincho. O diya que i estié con Willy, estiemos bell rato en una escavadera viella enronada en a placha que ufriba buenas fotos hipster-postureo. A botiga 'honestidat' yera ubierta 24 horas y teneban bells souvenir, pero no me feban goyo, asinas que no gasté guaire tiempo astí.

Alto u baixo como en a resta de Batanes, Sabtang ufre paisaches humedos, de cabo quan  parellanos a o norte de Tenerife, de cabo quan parellanos a Cantabria. Os lugars, chicotz y en piedra, pareixen propios d'o norte peninsular. Ista sensación se fa más grant encara si uno para cuenta d'a distribución demografica: 6 -en reyalidat 5- lugarons separaus pero no pas guaire, a pietz de montz verdes con vacas y crabas que en total suman 1600 personas. A chent ye callada y timida, pero no más rebordenca. Mientras me comentaba as formas de construcción tradicionals, Ismael me deciba que cada casa-familia ha d'aportar una persona cada anyada ta fer casas francas t'as nuevas familias, un total de quatre por verano. Una forma de treballo comunal que cumplen con honestidat y que fa entender bien a idiosincrasia ivatana: fan comunidat, no se pisan, cooperan y ixo les ha quitau treslau economico, de vez que fa que o forano no se pueda aproveitar d'ells. 

 

7.6.19

Enta Batan (ii): naturaleza y esferencias


Ficau en a fuent de Rakuh-a-idi-Spring enfilé ent'o sur, an que m'asperaban bells miradors repolius de paisaches cantabricos, os tipicos que se troban en as postal de Batan, con caletas, clamors, vacas, crabas y bell carabao. Os principals puestos yeran Rakuh-a-Payaman, más conoixiu como Malboro Hills, masiau turistificau y an que heban apachau un lugarón de botigas de beliquetz. Poco dimpués se troban as clamors y acantilaus de Alapad, en Imnajbu. Os puestos en sí mereixeban a pena, pero más encara o camín por a carretera costeruda en moto, con bella cleta ta pribar a lo vacumen d'eslampar-se. Pasé dimpués por os lugars de Itbud y Songsong, polius con buena cosa de casas tipicas ivatanas de piedra. En Itbud pillé una pisteta engudronada que se meteba por metat d'a chunga buena cosa de kilometros: lo d'ir en moto por metat d'una chungla que t'abragona con a suya vechetación folluda y humeda ye una experiencia recomendable. En Sonsong, aturé con Willy un diya ta chentar en o restaurant d'o lugar, asabelo de recomendable y que a suya encargada yera bien maha y involucrada. 

Y d'astí, arrecorrendo a costa sur, arrivé en Ivana, uno d'os lugars principals d'as Batanes en tener o puertet que conecta con Sabtang, y an que visité dos cosas: a casa Dakay y o puent de San José. A casa Dakay ye una chicota casa d'arquitectura tradicional que data d'a puenda espanyola y que mesmo encara conserva os sulers orichinals de fusta, que metat ye visitable y l'atra metat, deseparada por una curtineta mal mesa, ye plena de zarrios tal falsa, pos a zaguera heredera d'a casa, una vielleta de 70 anyadas pero que en aparenta más, encara vive astí. O escusau y a cocina son deseparadas d'a casa, en atros guariches a bells metros. O puent de San José ye un puent de piedra y tres uellos que tamién data d'a puenda espanyola: mica especial, ista chiqueta construcción contina operativa, a chent d'o lugar se siente argüellosa d'ell en estar patrimonio viello y mesmo de cabo quan le meten una pancarta que diz The Spanish Bridge of Batanes

Cal decir que as dos u tres vegadas que facié ista carretera d'Ivana lo pasé mal por o sol. O paisache ya no yera tan verde, se notaba que ya zona teneba menos vechetación y yera más ixuta, y servidor se cremó os abambrazos en ir con moto y chambreta curta. Agora entiendo por qué os filipinos se pillan una mena de peducos d'abambrazo más que más quan van en moto! Visto Ivana y con os abambrazos cuetos, continé ent'o norte y arrivé en as formacions rocosas de Homoron y en a placha de Maydanbeg. As formacions rocosas son pinchas, pero cosa que no se pueda trobar en muitos puestos d'Espanya. Con tot y con ixo, a ista chent les encanta as clamors a piet de placha y as formacions rocosas maritimas. A yo de siempres m'ha relaixau ista mena de paisache con as olas trucando en as rocas. A'l canto, a placha de Maydanbeg ye una chicota placha no guaire luent d'a capital Basco, con polida vechetación y paisache de cillos y clamors folludos. O puesto no yera guaire visitau y l'arena no s'apegada a la piel, yera prou comoda, y Willy y yo pasemos astí o zaguer diya de Batanes, entre bieras, fumarros y bell filipino. Batanes no ye un puesto de plachas pero ixa, sin estar top, no feba burro falso!

Una mica más a o norte pero sin plegar en Basco, en o lugarón de Mahatao, se troba a ilesia de San Carlos Borromeo, un d'os principals monumentos d'a isola, que data de fins d'o sieglo
XVIII y que ha sobreviviu a multitut de tierratremos, tifons y guerras. Tienen muitas ilesias muito importants en Filipinas, y no soi guaire fan de visitar-las, pero a beluna cal ir-ie siempre, y ista vegada me decidié por ista, con una frontera blanca repolida, tamanyo grant y que a suya estructura interior ye de fusta y piedra con una decoración pincha. Dimpués, mientras se feba de tardis, marché ent'o norte ta visitar o faro de Basco en os lumos de Naidi y no guaire luent as Vayang Rolling Hills. Os dos puestos ufren paisaches de feners y lumos verdes an que fer-te amigo de vacas, crabas y carabaos y quitar beluna d'as fotos-postureo más comuns en as Batanes, antiparti de relaixar-te si no trobas guaires turistas. Dende o faro blanco -y nuevo, de 2003- tamién s'alufra toda Basco, capital de Batanes, y ye curioso de veyer cómo a ciudat s'esparrica a os pietz d'os monts humedos.

Seguindo a carretera, dixando a un costau a placha de cantos rodaus de Chapdipan, a l'atrol
o vertedero d'a isola y baixo a guardia d'o monte Iraya, o volcán en activo más septentrional d'o país, se troban os megalitos de Nakayama, un conchunto d'ovalos de piedra en una era en metat d'arbres que en reyalidat son enterramientos prehispanicos. Practicament i arrivé en moto, encara que os zaguers 50 metros la deixé y los facié a piet porque a pista yera quasi desfeita. A servidor l'encantan istas cosas y no podeba perder a oportunidat d'ir-ie, encara que o puesto en sí tampoco no ufrise guaire. No ye una visita común ta turistas, asinas que as dos vegadas que i estié, una solenco y unatra con Willy, podiemos estar-nos-ie sin garra persona que nos molestase. Bell diya tamién pensé en puyar o mont Iraya con un deslibel de bells 1000 metros, pero a cansera y que con Willy me pertocaba dimpués buena faina por Pampanga, Pangasinan y Manila, me fació estar agudo y no malfurriar as fuerzas. Nomás m'acerqué con a Marqueta 5 o más que podié.

Visto Nakayama en a defesa d'o Iraya, no quedaban que dos cosas por visitar seguntes a guida que m'heba feito: os tunels chaponesos y a fundación Pacita Abad. Os tunels
chaponeses fuoron feitos mientras a Segunda Guerra Mundial más que más como esfensa d'os chaponeses cara t'os norteamericanos, igual que se troban en muitos atros puestos d'as filipinas. Gosan de seguir a mesma estructura: d'entrada grant, se fan china chana más estreitos y baixos, o que da avantalla a os chicotz cuerpos d'os soldaus chaponeses en contimparación con os d'os norteamericanos. Tamién gosan de tener bella cambreta t'alzar munición y virolla. Siempre ye curioso arrecorrer bell túnel chaponés y estoi que ta Willy, en estar o primer que'n visitaba, le fació encara más goyo. Istos tunels se troban no guaire luent de Basco, y continando o camín ya en os lumos y pueyos verdes, ascape se plega en a fundación Pacita Abad, un conchunto de museu, restaurant y chardins alto d'un pueyo en honor a Pacita Abad, artista nacional filipina especializada en pintura y teixius, que murió en 2004 y que dentro d'o suyo estilo hippie vivió y se movió por muitos puestos d'o mundo. Tot construito con os materials y l'arquitectura tipica ivatana, o puesto t'amuestra a intresant vida d'una persona con buena posición pero no por ello bambosa ni fachendosa -u ixo pareixeba- y con asabelo d'inquietutz. 

Con iste segundo post sobre Batan, remato lo que facié en ista isola, que ya digo repitié dimpués con Willy, tenendo una anvista más ampla. No'n ye poco y estoi que talment mesmo me ixuplide bella cosa, pero en ixe caso, editaré o post y prou. En sí, Batanes ye una zona curiosa de Filipinas: porque pareix Filipinas pero no'n pareix a o mesmo tiempo. O libel economico d'a población local ye clarament superior a la meya filipina y han potenciau un desenrollo sostenible tanto ambiental como social: todas as isolas son reserva natural y socialment nomás pueden tener negocios y actividat economica os locals ivatanes, ni sisquiera a resta de filipinos. Isto chenera situacions curiosas, como l'ausencia de cadenas
de comida rapeda tan comuns en o país. Encara que a servidor que no bi haiga un Jollibee le fotió. As tasas ambientals son muito más caras que no en a resta d'o país (450 pesos por persona en Basco y Batán) y os pres en cheneral doblan u triplican o común filipino. A chent ye amable, contrario a la fama de rebordencos que levan entre os filipinos, y en cheneral honestos, si bien ye muito más cortadeta, timideta y calladeta que no en a resta d'o país. T'un forano que vienga de nuevas pareixerá mesmo a'l vies, pero se'n nota ta servidor que leva vivindo dos anyadas en Filipinas y prou que t'un filipino más encara. S'aprecia que fan comunidat y que esfenden os suyos intreses como comunidat, pos dengún no creba o mercau de pres en servicios y obchetos turisticos: no trobarás una moto por menos de 1000 u 900 pesos pos denguno no te l'ufrirá encara que quite treslau por nomás 400. Prou que sí, cal decir que l'orache ye agradable, parellano a lo d'o norte de Tenerife, si bien o sol pica igual que en a resta d'o país y ye fácil cremar-se si no se para cuenta. A chent ye más alta que no en a resta de filipina, encara que tampoco no se puet decir que sigan altos en sí, y os turistas que se veyeban yeran más que más turistas ricos filipinos u orientals, no pas occidentals. Sin dubda unas isolas curiosas... Filipinas sin estar de tot Filipinas, igual que diríamos que Canarias ye Espanya sin estar de tot Espanya (y no charro d'interpretacions politicas). 

1.6.19

Enta Batan (i): a Filipinas más esferent


Vispra de semana santa y prou que heba de descubrir mundo asiatico, ista vegada por Filipinas, en uno d'os destinos más quiestos y exoticos t'a población local y menos conoixius internacionalment: as Batanes. Istas islas son a metat camín a isola de Luzón y a isola de Formosa, y habitadas, bi'n ha tres: Batán, Sagban y Itbayat. Sería tres diyas solenco, y o lunes santo i arrivó un buen amigo dende Zaragoza, Willy, con o que remataría de veyer iste paradís. 

En primeras, quereba visitar as tres isolas, pero Itbayat ye más luent y quan miré de pillar l'avioneta que conecta Batán y Itbayat, a companyia me dició que ya no operaba, y quan lo prebé con o barco de varias horas, ixe diya no saliba. Poco dimpués m'enteré que bi heba una nueva companyia aeria no anunciada por garra costau que ufriba o vuelo, pero que caleba amaitinar ta pillar o billet d'o mesmo diya -no se podeba reservar- en una botigueta amagada y que siempre se plenaba o pasache. Quan prebé de mercar o billet, ya yera tot empliu. Pareixeba que Itbayat no quereba que la visitase, y en istos casos y dimpués de varias prebatinas, me resigné y renuncié, con duelo pero estando tamién una enchaquia ta tornar-ie bell diya. 

As Batanes son as isolas que más tifons sufren y a suya visita ye recomendada nomás en bellas puendas concretas de l'anyada. L'arquitectura se caracteriza por a construcción en piedra, cantos d'orichen volcanico gafaus con calso, estilo adecuau t'o clima y a cheografía d'as isolas y que estió traito por os espanyols. De feito, as construccions son muito parellanas a las que se troban en o norte peninsular, fueras d'o tellau, que ye de cogón, una mena de yerba común en Filipinas y que be d'isolar prou bien. Antismás feban as suyas casas con canyas, y encara se'n conserva beluna. 

Malas arrivar en l'aeropuerto de Basco, marché dreito ent'o puerto de Ivana y pillé o barco ta Sabtang, que sería a primera isola que visitaría. Pero a ista isola l'adedicaré unatra dentrada, pos la visité atra vegada quatro diyas dimpués con Willy. En tornar-ie, ya en o segundo diya, busqué un aloix en Basco y logué una moto, a pres carismos (a moto a 900 pesos/diya, entre dos y tres vegadas más que no o común en a resta d'o país). Tamién cal decir que o pre se correspondeba con a calidat d'o servicio, lo menos en l'aloix, y que a chent no miraba d'escular-te: presument d'honestidat, tienen botigas sin dependients an que confitan en que os clients deixen os diners que corresponde y, contrario a la resta d'o país, no cal demandar por o pre antis de pillar un servicio y mercar bella cosa. 

A mía nueva moto, a Marqueta 5, yera una vespa yamaha d'estetica vintage polida que a Willy le pareixió fiera. No teneba luces delanteras, o freno trasero yera practicament inexistent y o claxon iba quan le petaba, pero con ixo que tiremos. Prencipié a fer a ruta a la isola y me l'arrecorrié practicament en un diya, repetindo a l'atrol diya en os puestos que más goyo m'heban feito y que tornaría a fer dimpués con Willy. As carreteras yeran buenas, bi heba poco trafico y os paisaches yeran repolius: de cabo quan pareixeban cantabricos y de cabo quan canarios de Tenerife norte, mena monts de Masca y Anaga.

O primer puesto en que aturé estioron os tunels chaponeses feitos mientras a segunda guerra mundial. Pero en apuerta me dicioron que ta visitar-los caleba bosar una dentrada
ambiental que s'heba de mercar en o lugar de Basco. Como me feba galbana baixar y puyar atra vegada, decidié dixar-los t'atro diya y veyer a placha de Valugan, feita de cantos rodaus y con unas olas que feban imposible ficar-se en l'augua. Sin estar gran cosa, ye curioso ta veyer de do quitan os materials de construcción y por o relaixant d'una mar picada cara t'un mont verde. Y feita ista visiteta, pillé a carretera interior de mont, con baixadas y puyadas por lumos y pueyos bien verdes, con vacas, crabas y bell carabao. De cabo quan quasi pareixeba más o puerto de Belagua de veranos que no Filipinas. En iste centro montanyoso d'a isola, aturé en a ilesia de Tukón, una antiga ilesia de piedra polida alto d'un pueyo que quasi pareixeba una ermita vasca. Manimenos, yera en restauración y ixo l'afieraba prou. A'l canto d'a ilesia bi heba una estación metereolochica con bells radars grants espaldaus y crebazaus, que fueras de fer fiero o puesto, mesmo le daban un toque. Dende astí se podeba veyer a más grant parti d'a isla de Batán.

Continando por o camín en moto, por os lumos verdes de Batán aturé en un pueyo curioso an que tres molins d'aire yeran por tierra. Estioron os primers aerocheneradors instalaus en Filipinas, en o 2004, y agora son inoperativos, pareix que porque as linias electricas que
conectan con os molins son en mal estau. Cosas d'iste país... Y dimpués d'ista curiosa aturada alto d'un mont, marché ta placha de Diura, con paisache poliu pero no especialment buena ta ficar-se en l'augua en estar pedregosa, presidida en a suya dentrada por un faro curioset, y o más important, amagando a la suya fin una pista de piedra y bardo que remataba en o puestet que más goyo me fació d'a isola de Batán: a fuent d'a choventut u Rakuh-a-idi Spring, una fuent d'augua dulza a piet de mar an que heban apachau una piscineta natural y bien acotraciada. O primer diya no podié ficar-me en l'augua en no levar banyador, pero a l'atrol diya y dimpués con Willy i torné. Augua dulce y limpia a piet de placha, en un puesto semiamagau an que os turistas no bi iban, nomás población local, ¿qué más se puet pedir?