27.12.19

Con Apo Whang Od: a zaguera tatuadora tradicional filipina de 102 anyos


Un mes sin salir de Manila, y encara que ye a millor ciudat en a que he viviu y m'ha dau muito d'o que tiengo en a vida, si pasas masiau tiempo en ella t'agafa, te pesa alto, a salut sufre os efectos de todas as contaminacions y a humor china chana s'enrona. Y ixo ye o que me yera pasando, pero aproveitando o puent de l'Asunción, que en o mío treballo tamién lo celebran, facié una cursa, y ista vegada decidié de tornar t'a Cordillera, a rechión montanyosa d'o norte d'a isola de Luzón, fresca, repolida y muito esferent a las populars plachas paradisiacas que se gosan de vender en Espanya. 

Asinas que o miercres de nueitz, una mica a contrarreloch, me vagó de pillar un bus que me levó en 10 horas t'a localidat de Bontoc, una d'as principals localidatz d'a Mountain Province, y que ya heba visitau feba dos anyadas en Banaue y Sagada. Ascape noté o fresquet y m'habié de meter una chaqueteta: qué sensanción más placentera! A primera vegada en una anyada que la teneba... Aproveité y me desayuné un roz con uego y carne en un guarichet d'o centro d'a localidat, an que tamién me dioron unatra d'as alfayas que tien ista rechión: o suyo café sobrebueno

Pero no nomás iba por o fresquet, l'aire sin contaminar y o paisache de monts verdes que muitas vegadas remeraba a o Sobrarbe: tamién miraría de conoixer a la tatuadora Apo Whang Od, muller de 102 anyos, zaguera tatuadora tradicional filipina, d'a tribu d'os Kalingas, d'a que s'han feito documentals a boticiegas y que vive en o suyo lugarichón d'a montanya. Y si teneba suerte, mesmo me fería un tatuache. Asinas que dimpués d'haber dormiu en o bus y d'haber-me desayunau en Bontoc, pillé un buset de postguerra que me dixó en Tinglayan. En o propio bus, bell kalinga viello me demandaba si iba a mirar de conoixer a Whang Od y de fer-me un tatuache. Yo afirmaba y fablaba una mica con ells, mirando a veyer si la conoixeban y me lo meteban una mica más fácil. En aturar en Tinglayan, una moto me levó por a pista malmesa de tierra y me dixó en a dentrada d'a pedanía-lugarichón anque vive a muller: Buscalán. Pero en ixa dentrada, t'aspera un guida a o que has de bosar 1000 pesos y que te leba por un grau repoliu mientras bells 40 minutos dica que i arrivas. En plegar-ie, tamién cal bosar una tasa ambiental de 75 pesos. Ixe chueus cinco d'aviento no bi yéranos guaires turistas, pero encara en seríanos quasi diez. No... yo no yera solenco, y a fama d'a muller, conoixida en tot o país y dillá, ya heba turistificau ixe lugarichón. 

O mío guida, dito Fidel, estió fulero: no yera de Buscalán sino que yera d'unatro lugarichón kalinga, y yera mirando de vender-me cosas que no yeran menester, de levar-me a o suyo lugarichón a un pre carismo y o suyo esprito esculador se le notaba de contino. Dimpués en o lugar me dicioron que heban teniu un problema con ell bells diyas antis porque heba furtau una chaqueta a una colla de turistas, y malas que fueses una mica pispotero, se notaba que os d'o lugar no feban pacha con ell. Tamién cal decir que dentre os lugars kalingas y as vals d'a montanya bi ha muitas rivalidatz: quasi quasi como en o Viello Aragón... nomás que aquí en os suyos costumbres yera normal matar-se, escapezar a os enemigos, amostrar os tozuelos como premio y dimpués fer-se tatuaches rituals (ansotanos, chesos y fatoganos.. sotz uns gabachos!). Ye una practica que tamién emplegoron contra espanyols, americanos, chaponeses y que a zaguera vegada ye datada en 1972, encara que se diz que bi ha habiu casos posteriors. Siga cierto u no, as tribus montanyosas han teniu conflictos entre ellas con resultaus mortals dica fa bien poquet (3 anyadas a zaguera noticia que he vista), y mesmo a diya de hue se diz que en tienen.

Buscalán, en estar turistico, ya no tien ixos problemas encara que fa denteras en a redolada. De feito son vistos como os ricos y "modernos" d'a val, tot gracias a una muller que ye a zaguera en preservar una practica ancestral. Muito s'en ha escrito sobre as suyas
practicas, a perdida d'a pureza antropolochica y o business que ye fendo a loleta, y en iste sentiu recomiendo iste articlo d'o mío amigo Jorge Mojarro, que da en muitas claus y lo explica muito bien. Whang Od prencipió tatuando a os tradicionals escapezadors kalingas, seguindo os suyos ritos tribals ancestrals con as suyas cantas repolidas, y ha rematau adaptando-se a la modernidat y a la sociedat en a que vivimos, tatuando, quan tien enerchía, a foranos y turistas, quitando treslau y diners: y bien que'n fa! Y qui lo critique, pos dreitament tien engrucia, invidia u tien una visión romanticona ideyalizada y erronia d'o mundo (que probablement esfenda dende o suyo comodo sofá mientras veye Netflix). Cal adhibir que en os tatuaches que fa, ya no emplega o rito kalinga: os debuixos son esferents y no bi ha cantas rituals, pos os foranos no son guerrers kalingas y a viella muller no tien capacidat ta fer as mesmas obras d'arte d'antismás. Atros aspectos curiosos d'a muller ye que fa un oficio que en a tradición kalinga estió reservau ta hombres (y curiosament ella, muller, ye estada a zaguera en alzar-lo), ha priorizau a las mullers a la hora d'amostrar o tatuache kalinga ta que no se pierda, tenió una vida sentimental intresant y belunos consideran que ye un referent feminista. Tamién afirma y esfende que nomás a suya familia (sobrinas y sobrinas-nietas) han heredau l'esmo de l'autentico tatuache kalinga, y a resta que en son prencipiando a fer, no lo tienen. Y isto zaguero prou que ye criticable y criticau, que una cosa ye quitar treslau y atra cosa ye pasar-se de barra. Ah, y si te fa un tatuache y yes masto, tien o costumbre de tocar-te o tuyo aparato reproductor.

Y feita ista introducción d'os kalingas y de Apo Whong Od, toca recontar a mía experiencia. Fidel, encara que perén miraba d'escular, me levó rapedo y bien t'o guarichet de Apo Whang Od. Yo miraba de levar-me bien con ell y de decir-le que sí a tot siempre que aconseguise
conoixer a la muller y fer-me o tatuache (dimpués ya le diría que no). Y o mesache cumplió, me levó rapedo t'o puesto d'a muller y medió ta que me fese o tatuache. O puesto en sí yera un callizo d'o lugar, presidiu por un grafiti bien maho d'o rostro d'a muller, con una anvista polida de toda a val y an que corritiaban a lo suyo antuello focins, cans, gallinas y atros bichos. Y astí yera a muller, chicota y feble pero entera, con un chersey de capucha tipo Eminem y pantalons luegos de pichama hippie, en un cantonet posada con una flexibilidat que yo nunca no en he teniu ni en tendré. A verdat que tanta fama y tanta lectura sobre ella, y veyer-la astí tan natural y pobrichoneta impactaba mesmo más. Asperaba estar o primer, pero bi heba un mesache fendo-se o primer tatuache d'o maitín: Philippe de Quebec. Ell y a suya muller yeran bien mahos, igual que unatra companyera de viache con a que bi iban. Dimpués prencipioron a plegar-ie más turistas, pero yo iba antis! A muller yera toda una profesional: concentrada con 102 anyos, pero treballando contino y perén con firme esmero. Por un regular, a que fa os tatuaches ye a suya sobrina-nieta, y Apo Whong nomás los sinya con tres puntos, pero quan tien enerchía s'anima a fer tatuaches enteros, como le yera fendo a Philippe. Dimpués, si encara teneba ganas, iría yo. Y si no l'aganaba, alavez yo teneba dos opcions: u fer nueit astí y prebar suerte a l'atrol diya, u que me lo fese a suya sobrina-nieta y que dimpués a lola me sinyase con os tres puntos. Yo tanimientres miré de fer pacha con totz y merqué dos kilos de café a una buenas sinyora amiga de Apo Whang. Bueno, pos a la fin tenié muita suerte: Apo Whang me se miró y decidió de fer-me o tatuache. Y yo, firme contento como un nino chicot en un parque d'atraccions: ye o millor beliquet que me puedo levar d'iste país y o postureo en Facebook sería la rehostia!

Me dició que me posase debant d'ella en un tricallón que quasi yera como posar-se por tierra, que me fería o tatuache en a esquena. En o puesto yera una mesacha choveneta familia d'a tatuadora que teneba muito buen rollo y con a que estié charrando mientras Apo Whang tatuaba a Philippe. A mesacha yera moderneta y muito amable, yera polida, feba
farchas hippicetas en estetica y de trato yera muito humilde, encara que se notaba que vivaba seguntes "os regles" d'a cultura cosmopolita, combinación de factors no guaire común en Filipinas y más extranya encara en un lugarichón perdiu d'a montaya (sí, me fació goyo, encara que yera masiau chovena con ventipocos anyos). Me feba de traductura pos Whang Od no fabla que luenga kalinga y a viella muller, a traviés d'ella, me demandó qué modelo me feba goyo d'una lista de posibles modelos que a mesacha m'amostró en o suyo móbil. Yo le dicié que o que querese l'artista y ella se lanzó con un sol. Me dicioron que heba de mercar o lapicero rematau en agulla de bambú con o a que se fan istos tatuaches tradicionals y que dimpués me podeba quedar de beliquet, y con iste traste mullau en tinta feita con vechetals d'a redolada y un tochet de fusta que feba de martiello, pretó a martellar y foradar a mía esquena. Ascape os trucos prencipiaron a fer mal y muito. Pero feremos la d'aquell! Como se diz en castellano, "sarna con gusto no pica". Pos tatuache de Whang Od tampoco! Tanimientres, os cans y os tocins pasaban arredol nuestro y os nuevos turistas que i plegaban feban fotos y videos arrienda. Yo le demandé a Fidel y a la mesacha choveneta que m'enamoró que me'n fesen con o mío móbil, pos sería un recuerdo vital. Y asinas estié más d'una hora, endurando a tortura, encara que mientras pasaban os minutos m'iba dolendo menos, a o contrario d'o que le pasó a Philippe, que prencipió bien pero remató apurau. Feito o tatuache, le bosé a la muller. Me dició que yeran 800 pesos, pero yo le'n die 1000: a lola centenaria s'heba fotiu una hora y meya de treballo, qué menos! A resta de turistas que bi yeran, bells cinco, s'habrían de conformar con o tatuache d'a sobrina-nieta y os posteriors tres puntos de Whang Od. A loleta ya no teneba más enerchías.

Feito o tatuache y veyendo que o lugar, tot y que yera tocau por o turismo, yera repoliu en o natural y en o social, decidié fer una nueit en una cambra d'una familia, que nomás
cobraba por ello 300 pesos. Una malfega por tierra, una manguera como escusau y a correr. En a propia casa y en un guarichet a pocos metros teneban una cantina an que chentar roz, uego y bell vechetal. Y asinas estió o mío chentar, o mío cenar y o mío desayunar a l'atrol diya. Poco atractivo lo vendo, pero tot amilloraba quan de contino totz yéranos bebendo café de montanya: sobrebueno, d'os millors que mai en he tastaus, y astí yera de gufanya y te lo daban más que no l'augua. Encara tiengo a sapia d'ixa maravilla d'a que por fortuna y quasi por accident en heba mercau dos kilos mientras Whang Od me tatuaba. Tamién cal decir que os tomates que cautivaban astí yeran sobrebuenos. En chentar me trobé por zaguera vegada con a mesacha choveneta que me fació de traductora de Whang Od, charremos una mica y marchó, pos viviba en una d'as pedanías d'o lugarichón y a l'atrol diya marcharía ta Baguio, a ciudat grant y bohemia de montanya de Filipinas, an que pasaba l'atra metat d'a suya vida. Dimpués de chentar me descansé en a mía cambra, cara t'abaixo y sin chambreta pos o tatuache no me permitiba atra postura. Le pagué a Fidel por dos diyas y en dispiertar-me ell heba hopau t'o suyo lugar y no i tornó... Mal detalle ixo de cobrar dos diyas por uno, pero os propios lugarencos d'o lugar se carranyoron más que no yo (yo yera goyoso con o mío tatuache) y mesmo lo buscoron. Ell ya heba corriu masiau y yera plegau en o suyo lugar, pero por o que me deciban, no podrá tornar a fer de guida dentro de Buscalán. Me dicioron que revisase as mías cosas daus os suyos precedent, pero no me mancaba cosa.

Dimpués de feita a clucadeta, me lancé a fer una gambada por una ruteta circlar de bellas dos u tres horas arredol d'o lugar, plegando en as suyas pedanías y veyendo toda a repolida val que, si no por os escalerons de roz y atros vechetals, tant pintorestos y  caracteristicos
de bellas redoladas asiaticas, feba alcordanza a la Val de Chistau. Por o camín, chent que treballaba l'agricultura u alimentaba bell tocín u bella gallina, con bell viello de rostro entranyable y esquena curvada (quan siga viello, me fería goyo de tener ixe rostro) y ninos chugardizos, futuros guerrers kalingas. Tamién bell arrigachuelo y bella chera nocturna. Y a mía esquena, prencipiando a sufrir as nafras, con una picor que duraría diyas y que yera más fura que no a picación d'un tatuache moderno. Torné china chana pos no me quereba sudar guaire con a esquena tatuada y se yera fendo de nueitz. Antimás seríanos a 10 graus, feba fresquet y no me quereba meter a chambreta con o tatuache encara esmerando. En tonrar-ie, cené con a familia que m'hospedaba: yeran mahos encara que a muller de quasi sitanta anyadas teneba rostro carranyau y charraba chilando. M'impactó y como nomás charraba kalinga y no l'entendeba, me la miraba y la tractaba con precaución. O suyo fillo, que charraba anglés, yera más amable, pero dimpués paré cuenta que en verdat a muller yera un sol, que tot ixo no yera que a suya traza de charrar y a traza d'estar d'a chent viella kalinga.

Y dimpués de cenar, marché a veyer y charrar con Philippe, a suya muller y a suya amiga, que tamién feban nueit. En o suyo hospedache, estiemos tamién con chovens d'o lugar y nos
dioron barra libre d'a popular marihuana d'a montanya filipina, que no yera marihuana sino un planta ta fumar, suau, agradable y licherament alucinochena pero no pas guaire. Tamién bell chupito de chinebra Cuatro Gatos, a chinebra filipina d'a companyia filipina San Miguel, popular en a montanya: cata si me fa más goyo a montanya que no a placha, pero en custions de bebidas me quedo antis con o ron Tanduay que con a chinebra Cuatro Gatos. Por desgracia, de ron, no'n teneban. Tanyeban a guitarra y meteban mosica reggae y Drum&Bass, internacional como Damian Marley pero tamién local como Bastardo, as mesachas levaban as tipicas chambretas tie-dye igual que yo y en charrar con ellas ascape parabas cuenta "d'o suyo palo". Curioso, muito curioso, en un lugarichón d'a montanya de Luzón, siede d'a zaguera tatuadora tradicional filiipina y an que a conexión de telefono y internet encara no ye plegada. Si goso de decir que o principal reto en Espanya y en o mundo ye chestionar relevos cheneracionals seguntes os cambios socials y tecnolochicos que vivimos, en ixe lugarichón ixo yera muito más descarau: pero de vegada, pareixeba millor chestionau y feito que no en as sociedatz occidentals. A l'atrol diya, me'n puyé bien luego y a muller d'a casa y una amiga suya, con os suyos estilos rebordencos, me levoron t'o puesto an que saldría o primer jeepney d'o diya enta Bontoc, a capital d'a comarca. Me despediba d'ixe repoliu vallón y mientras caminaba con ellas ye quan paré cuenta de que rebordencas no'n teneban mica, que no yera que a suya traza d'estar. De feito, m'aduyoron asabelo en tot, mesmo miroron de trobar a Fidel ta carranyar-lo y se disculporon por o tractamiento d'o mesache de l'atro lugar. Les die una propineta encara que en primeras no la quereban. Bien maha que estió a chent de Buscalán con yo! En o jeepney, me'n monté alto en o teito: tanto bote entre barras de metal estricalló o mío culo pero as anvistas d'a comarca yeran repolidas. Alto con yo, tamién y yeran unas mesachas chovenas kalingas que yeran metendo con o móbil mosica reggae local.

A experiencia de Buscalán y redolada estió más turistica y menos pura que no o que m'asperaba, pero no por ixo me fació burro falso. L'analís de cómo influye o turismo y os brutals blincos cheneracionals da ta pensar muito. Dos diyas d'aire puro, garra conexión a internet, orache fresco y paisache verde de montanya estioron uno d'os millors regalos que le podeba fer a o mío cuerpo dimpués d'estar-me un mes sin salir de Manila. Como antimás aconsiguié o tatuache d'a zaguera tatuadora tribal filipina, a cursa estió perfecta, m'aseguraba o millor recuerdo d'iste país y muitos likes en o Facebook!

21.12.19

Enta Siquijor (ii): una isla que tien de tot... u no


Dimpués d'o maitín de güergas y os monumentos de Lazi, pillé a moto y marché t'a
peninsuleta sureste de Siquijor, que pareix chicota pero encara daba ta fer una gambada d'una hora en moto. Astí teneba sinyalada a placha de Kagusuan, pero me la trobé trancada pos la heban mercada y yeran fendo un resort privau. Con tot y con ixo, dentre selvas esparpallants, bi heba plachetas y calas a ripas, repolidas y ideyals ta perder-se sin garra persona por astí fueras de bell pescador. En visité bellas tres, pero como no quereba perder tot o diya astí y tamién teneba marcada bella atra placha en o mapa, no me fiqué en l'augua en denguna. Antiparti, o sol picaba muito.

Prenié a moto y dentre polius praus arrivé en a famosa placha de Salagdoong. Antis, pasé por o lugar de Calunasan, an que veyé una repolida torre de puenda espanyola, que no veyé en garra guida y que bien mereixeba una foteta. Dimpués, ta plegar ent'a placha de Salagdoong caleba esnavesar una selva que levaba o mesmo nombre y que tampoco no desmereixeba. Pero a placha feba una mica de burro falso. No se i yera mal y teneba todas as comodidatz, pero yera masiau tocada por a man de l'hombre: en buena parti d'a placha heban feito escalerons de cemento y sacau l'arena! Encara que unatra parti se disfrutaba más. Tamién heban aproveitau un penyasco en metat d'a placha ta ficar-ie un esbarizaculos y bells trampolins alterizos. Bi heba prous turistas y locals, encara que de cabo quan s'agradeix no estar solenco y tener una mica d'ambient arredol.

Dimpués de ficar-me en l'augua d'a placha y d'estar-me-ie alto u baixo una horeta, prenié a moto y marché ent'o sanctuario marino de Tulapos, en a localidat d'Enrique Villanueva. Toda a isola de Siquijor teneba en a suya costa un rete de sanctuarios marinos an que fer snorkle y buceu y veyer peixes y corals de todas as grandarias y colors, y tamién bella almeha y con suerte, bella tartuga. Encara bi heba luz solar y me pensé de fer-lo. De feito, una colla de foranos yeran prencipiando a fer snorkle. Pero dentre que levaba masiau capuzón en o diya y que a marea yera baixa -o qualo yera pior ta veyer os bichos marinos- pos a la fin no lo facié. Si ixo, ta maitín! -pensé. A parti costera d'o sanctuario teneba bells manglars y paisaches que ufriban bella foto polida, con un bandiador artesanal ficau en l'augua en a parti de poca fondura.

Continé o mío camín y chité bencina en una d'ixas botiguetas artesanals an que meten as
redomas de cocacola plenas de combustible en a puerta y que tanto me trucoron o ficacio a primera vegada que las veyé. Una muller polida y agradable me vendió bien contenteta dos redomas de litro y a tirar! Asinas arrivé en Siquijor, que ya veyé por alto o primer diya quan plegué en o barco. Pero antis facié un chiquet alto en un paseu maritimo que yeran fendo a l'altaria de Larena. Una vegada en Siquijor lugar, marché ent'a suya famosa ilesia de San Francisco d'Asís, que destaca por o suyo campanario de puenda espanyola y que en o suyo arredol bi heba un parquet do yeran collas de zagals y zagalas d'instituto chugardiando y sonredindo foriconers quan feba una gambada dentre ells. Y d'astí, con as zagueras ralladas de sol, visité a placha de Paliton, a man d'o mío aloix. Yera chicota pero polidiza, y con bell forano pero no pas guaires, veyé plegar a nueit dende astí, posau en l'augua dica que una medusa m'ixorrontó y decidié de posar-me en l'arena. De nueitz, cené por astí, en a parti más ambientadeta de San Juan, y marché luego t'o leito pos iste atro diya tamién m'heba dixau escamallau.

A l'atrol diya, o mío primer destín estió o arriu sozterráneo de Sambulawan. No lo heba
visto en garra guida, pero un chicot cartel quasi amagau y que trobé o diya d'antis mientras yera por Kagusuan lo anunciaba. Arriu sozterráneo y yo con ganas d'espelungas ixe diya. Sin asperar-me guaire en no tener fama, caleba dar-le una oportunidat. Y bai si fació honra! Tanto que estió o que más goyo me fació de Siquijor y una d'as atraccions naturals que más goyo m'ha feito de tot o país. Iste río sozterráneo se puet contimparar a o que visité en Jovellar -poco conoixiu- u a las espelungas que facié en Samar -poco conoixida- y Sagada -muito conoixida pero que no dixa de fer vez. Una familieta cusiraba a espelunga y un guida bien maho, dito Herbert, me levó y me fació fotos y videos arrienda. En sí a espelunga teneba tres partis: una cambra con una boira de moriciegos, an que a esferencia d'as atras espelungas que heba visitadas dos diyas antis, bi'n heba grants y chiquetz. Una cambra con asabelo d'estalagtitas y estalagmitas repolidas, a la que caleba acceder acochando-se muito mientras un troz de bells 10 a 20 metros y que me dixó esquinazau. Y o millor de tot, un río sozterráneo con as auguas más plateras que mai he visto, a buena temperatura y que caleba arrecorrer a nado mientras bells 10 minutos a traviés d'un biscalamo-gruta. Tamién bi heba bell bicho y bella araina chigant qu'ixorrontaban, pero Herbert me dició que no yeran periglosas. Le demandé quán ubrioron ixa alfayeta, y me dició que en 2018. Por ixo no la trobé en garra guida!

Vista ista gruta y emocionau d'o goyo que me'n fació, me despidié de l'agradable familia y de
Herbert, y me perdié con a moto por os barangays costers a l'altaria de Lazi, asabelo de rurals y mica turisticos, y que febas unas envistas magnificas. A metat trobé un restaurant que feba buenas farchas, en linia de costa, y yo solenco astí que me facié un sobrebuen tocín en adobo filipino, una d'as mías comidas favoritas d'o país. Y d'astí marché t'o sanctuario marino de Tubod, a man de San Juan. Ista vegada sí que teneba una mica más d'animo y facié snorkle astí. Con tot y con ixo, unatra vegada reconoixco que no sé apreciar guaire bien o mundo sozmarino. As colors, os corals y os bichos yeran repolius, sí, pero tot me pareixeba o mesmo, muito parellano a lo que trobé quan facié submarinismo en Apo Island pocos diyas antis. Pero bueno, caleba fer-lo y no teneba guaires cosas más a fer. Asinas que astí m'i estié quasi una hora capuzando-me!

Y d'astí marché t'a fuent de Capilay, un par de badinas en metat d'a plaza grant de San Juan,
bien aprestadas y que se furnen de l'augua d'un ibón que ye chusto debaixo d'o centro d'o lugar. Una badineta natural y urbana, lo menos curioso, y me fació alcordanza d'as que se troban en Rotorua, Nueva Zelanda, encara que istas zagueras son termals. Arredol heban feito un parque y teneban un restaurantet an que muitos locals pasaban o diya. Miré de brendar astí, pero tardoron una hora en servir-me y mientras ixe tiempo os mosquitos me se minchoron vivo. Y ye que en puenda baixa, istos filipinos se prenen as cosas con calma.

En ixas que una mica carranyau en haber tardau tanto, voy a pillar a moto y tornar ta l'aloix ta fer-me una ducheta, y veigo que he cacegau as claus. Las busqué y busqué. Rechiré y
esfacié a mía cartera tres u quatre vegadas, demandé a totz y m'aduyoron a buscar-la en o parque y en o restaurant, pero no i apareixioron. Asinas que ya de nueitz dixé a moto astí, torné ta l'aloix en un tricycle y me sincusé. Bien mahos os aimos de l'hostalet, m'aduyoron en tot y, encara que habié de bosar 200 pesos (3,5 euros) por fer una nueva clau, me dioron tanimientres una nueva moto ta continar arrecorrendo a isola o dieta que me faltaba: a Marqueta 9. De nueitz marché t'o fosal de San Juan, an que os locals yeran metendo vilas a os suyos familiars por totz os santos, y tamién marché t'a celebración local en o poliesportivo d'o barangay de Solango -creigo que yera ixe vico-, an que ninos y adultos yeran disfrazaus, feban momos y alternaban os bailes de Michael Jackson con un concurso de mises d'o barangay. Ta rematar, cené en un restaurant costero una pizza sobrebuena, mientras ascuitaba mosica en directo y, aquí tamién, os cambrers nos danzoron Thriller y atras cantas terrorificas que heban aprestau t'a ocasión.

A l'atrol diya pasé as zagueras horas en Siquijor con a Marqueta 9 arrecorrendo os pueyos d'o centro d'a isola. Me desayuné en un hotelet alto d'un lumo que teneba unas envistas
esparpallants, y en continar movendo-me por ixos monts, va y puncho a rueda trasera. Dentre que yera en o mont y que yera festividat en toda a isola y tot o país, me costó muito trobar un puesto do m'aduyasen a cambiar a cambra d'a rueda. Sin dubda, as motos no facioron pacha con yo en Siquijor, pero agora lo veigo como un anecdota curiosa a recontar. China chana torné ta l'hostal, me facié una ducheta y emprendié o mío camín de tornada ta Manila pasando previament a tardi y a nueit en Dumaguete. Antis de dixar Siquijor, me vagó de visitar un fosal, an que yeran mainadas de chent visitando os suyos familiars y fendo celebracions relichiosas. Tamién aproveité ta desayunar-me por segunda vegada en un buen restaurantet costero.

Tal y como deciba en o primer post, Siquijor ye una isola que naturalment tien de tot: plachas, ecosistemas sozmarinos, güergas... y más que más espelungas esparpallants. Por contra, os paisaches en a moto, estando repolius, no'n son tanto como os que se troban en atros puestos. Quatre diyas son o minimo ta estar-se-ie. Quatre diyas y muitas enerchías. Tamién tien una infraestructura turistica adecuada ta disfrutar-la con ciertas comodidatz. Pero d'atra man, me trobé una chent masiau intresada de cabo quan, mirando d'escular-te u pasando d'ufrir un buen servicio, más que más en as partis costeras. Os propios turistas se veyeban menos motivaus y creigo que iste component social aduya a fabricar ixa imachen de Siquijor como una isola que ye bien, pero no pas tanto como Siargao u Camiguin. Ye verdat que istos factors negativos son comuns en puenda baixa, quan bi ha pocos turistas y en cheneral se tienen menos ganas de treballar. Me lo he trobau tamién en Pangasinan, Zambales u Batangas, por eixemplo. Y antimás, os zaguers dos diyas que i estié yeran festivos nacionals y a os que les pertocaba de treballar no se les notaba guaires ganas. Con tot y con ixo, y ye una mica triste decir-lo, Siquijor ganaría muito potencial si transmitise l'ambient que transmiten atras isoletas como Siargao u Camiguín. Y si no lo fa, no ye por falta de maravillas naturals.


11.12.19

Enta Siquijor (i): repolidas espelungas y gorgas



O plato fuerte d'ista semaneta de vacas yera a isola de Siquijor, a la que l'adediqué quasi quatre diyas. Siquijor ye una d'ixas isoletas que tien una mica de tot, sin masificar en exceso y que son de fácil arrecorrer en tres u quatre diyas con una moteta, seguindo o mesmo esquema que atras isoletas como Siargao, Camiguín, Bantayán, Biliran u Busuanga. Comoda y perfecta ta pasar totz os diyas en un mesmo aloix, no aburrir-se y de vegada relaixar-se en bell restaurant bueno con buen ambient a piet de placha. En primeras yera muito más aventurero en os míos viaches, con rutas como a d'Ilocos, Banaue-Sagada, o Mayón u Caramoan, pero china chana me voi fendo viello y no m'agana de baldar-me tanto, y istas isoletas que en primera no me trucaban o ficacio, cada vegada me fan más ganas. 

I arrivé o miercres de maitins a primer hora dimpués de pillar o barco d'as 5:40 d'a maitinada y dimpués de desayunar-me en o recient inaugurau Jollibee d'a isola, marché ta l'aloix an que me dixoron fer o check-in luego y astí mismo prenié a moto, a Marqueta 8. Con enerchías tot y que no heba dormiu guaire, prencipié o mío periplo de descubrimientos d'espelungas, gorgas y plachas mientras ixos diyas. O primer puesto que trigué seguntes o mapa que m'heba feito estió a gorga de Lugnason, no guaire luent d'o mío aloix y que ufriba dos opcions: un caminet sencillo ent'a gorga principal y una pista circular más envolicada que arrecorreba a clamor levando-te por esferents gorguetas, cadaguna baltizada con un signo d'o zodiaco. Como me veyeba con enerchías pillé a opción luenga, encara que en veras nomás feba vez a gorga principal, an que me capucé chunto con bells pocos foranos que i plegaban, dentre ells una colla de tres mesaches espanyols. 

Refrescau dimpués de capuzar-me en ixe paradís en metat d'a selva, enfilé ent'una espelunga, y en a guida que m'heba feito teneba sinyalada a de Cantabon, en o centro d'a isola no guaire luent de Lugnason, esnavesando a reserva forestal de Bulakaw por una pista engudronada an que de cabo quan os arbres te feban uembra. Pero en ixas que por o camín, a l'altaria d'o lugar de Cang-Asa, trobé un sinyalet mencionando unatra espelunga que no heba visto en garrra guida.  Y como teneba o diya animau y aventurero, astí que me lancé. Ascape me buscoron un guida y me dioron lumbres t'arrecorrer a espelunga. Bien polida que'n yera, con badinetas, cascadetas y arrius interiors, asinas como una parti con una boira de moriciegos. I estié solenco con o guida buena parti d'o tiempo, dica que en meya horeta u asinas i plegó una colla de foranos guidaus por un polaco que viviba en Siquijor. Iste se quedó sorprendiu de que i estase, pos a espelunga yera muito poco conoixida y yera a primera vegada que veyeba bell turista astí fueras d'ell. Os locals meteban vilas en as cascadetas dibuixando un ambient intimo y romantico baixo tierra. Pena que no tienga parella!

A visita a Siquijor prencipaba con buen piet. Pero como soi cuadriculau y teneba ix'atra espelunga de Cantabon sinyalada, astí que me lancé malas rematar a primera espelunga de Cang-Asa. Cal decir que toda a redolada teneba sinyals d'esferents espelungas que feban buena farcha, pero no me vagaba de fer todas. Con tot y con ixo, son un buen motivo ta tornar-ie! Cantabon no yera guaire luent y bi arrivé dimpués d'arrecorrer bells pocos kilometros de selva y mont en l'interior de Siquijor. Ista atra espelunga yera o doble de cara, pero por contra chenté astí en una carinderia u cantineta tipica filipina por quatre duros: lo que perdeba por un costau lo ganaba por l'atro. En a espelunga de Cantabon m'acompanyoron dos guidas que me dioron luces y casco y que, una vegada dentro d'a gruta, me levoron por unatro arriu con badinetas dica rematar en una boira de moriciegos. No bi heba turistas, fueras d'una colla de filipinos, y ixo me permitió disfrutar-la bien tamién. En sí, a espelunga de Cantabon no yera millor que a primera de Cang-Asa: de feito, yeran quasi quasi chemelucas. En Cantabon as badinetas yeran piors, encara que os brilos d'as rocas yeran esparpallants. En tot caso, a yo m'encantan as espelungas, asinas que tant contento con as dos.

En rematar a espelunga de Cantabon, decidié marchar t'una pista que arrecorreba o parque natural d'o Mont Bandilaan, unatra vegada un autentico placer d'arrecorrer con a moteta.
Ixa isla pareixeba tener-lo tot: aventura, accesibilidat y mica masificación. Aturé en poyet dito Quesol, que heba visto en bell blog en o rete, do dimpués de puyar bells pocos escalerons tenebas unas envistas esparpallants d'o parque natural y buena parti d'a isola, dentre crabas y vacas -y bell carabao, encara que radiu. Y una vegada disfrutau o interior, encara con bella hora colada de luz, enfilé ent'o norte, an que facié a mía zaguera visita en o Guiwanon Spring Park, chicot puesto de palangas artesanals costeras alto d'un manglar y d'un chicorrichón manantial, con bella caseta esparricada dentre as palangas que ufriban as millors envistas ta disfrutar d'a puesta de sol. Ya de nueitz, marché ta l'aloix y cené en os arredols d'o lugar de San Juan, an que bi heba bells guariches turisticos de buen ambient que feban preixinar una nueit animadeta. Pero yera puenda baixa y encara que bi heba turistas, no'n yeran guaires. Asinas que de borina cosa, encara que tampoco no se podeba decir que ixo estase muerto. 

Ixa nueit dormié sobrebien, en parti porque quasi no heba dormiu o diya d'antis y por a
propia cansera de tanta espelunga y movimiento. Y si ixe diya yera estau más que más d'espelungas, a l'atrol diya me decidié más que más por gorgas. Encara que ta dispiertar-me, pasé antis por o Centenario Arbol Balete (Century Old Balete Tree), un arbol de Balete tan tipico por istas tierras, an que as brencas creixen ent'a tierra dica que se i posan y se confunden con radices. En a suya base heban apachau una badineta con peixes d'ixos que se minchan o pelello muerto y te fan cosquilletas. I fiqué un ratet as garras, encara que dicen que ixo puede transmitir malotías. 

Dimpués de pasar bell rato en l'arbre, marché t'as badinas de Lagaan, con unas cascadetas pinchas, una espelungueta baixo as cascadas y una baga aprestada ta chitar-se fendo o
Tarzán. Yera yo solenco, pero caleba ir con guida y iste no yera guaire animau. Asinas que dimpués de ficar-me-ie, no enduré guaire y continé a mía visita ent'atras guergas. Cal decir que si a redolada d'o diya d'antis yera a rebutir d'espelungas, iste diya a redolada yera con gorgas a boticiegas. Más motivos ta repetir una visita a Siquijor! As segundas guergas d'o diya estioron as famosizas de Cambugahay, un conchunto de tres u más guergas con as suyas correspondients cascadas an que heban aprestau muitas cuerdas d'esferents altarias ta chitar-se a o Tarzán. Aquí bi heba muitos más visitants, encara que tampoco no se puet decir que estasen masificadas quan yo i estié. Yo m'atrevié con una cuerda d'altaria intermeya, pero a más grant, que teneba más de 10 metros, me fació cerina, y ixo me dolió una mica en l'argüello -dica hue. Y dimpués de tanto Capuzón, marché t'o lugar de Lazi an que veyé a suya ilesia y o suyo conventos historicos de puenda espanyola. Leyé una mica sobre istas construccions d'os sieglos XVIII y XIX, las arrecorrié y continé o mío camín de tardis. Pero ixo ya lo comentaré en a venient dentrada!

A primera impresión de Siquijor estió positiva. Y ye que vivo en un país d'isolas y plachas, pero no'n soi de tot afionau. Por contra, m'encantan as espelungas y as gorgas, y Siquijor n'iba sobrada! Me lo pasé de bitibomba en ellas, y antimás en bellas zonas d'a isola, mientras ibas por a carretera, veyebas sinyals y más sinyals con más y más opcions. Seguntes me dicioron en l'aloix, bi heba 14 gorgas. D'espelungas, no'n sé, pero o numero no s'en ha de quedar curto. Y tot a arrecorrer en moto entre polidas selvas y lumos en metat d'a isola, y con bells restaurants pinchos ta desayunar-se, chentar y cenar a piet de placha en un ambient sobrebueno, relaixau y animau de vegada. Belún m'ha dito que dentro d'ista mena d'isoletas a arrecorrer en moto en tres u quatre diyas, Siquijor ye a pior. Pero por contra, me yera pareixendo una d'as millors! 

1.12.19

Enta Apo Island y Dumaguete: a isla d'as tortugas u d'o burro falso?


O tercer diya d'o mío periplo por a semana de Totz os Santos no teneba guaire claro qué fer. Heba visto totz os atractivos que m'heba sinyalau en os arredols de Dumaguete, sur de Negros Oriental, y, u bien marchaba con a moto muito luent, u me'n iba a pasar o diya ta Apo Island. Y como a l'atrol diya heba d'estar en a mesma Dumaguete ta prener o barco ta Siquijor, a la fin me decanté por a segunda opción.

Como en muitas guidas se diz que cal estar dos diyas en Apo Island si ye posible, y como yo
no teneba tanto tiempo, amaitiné o martes y antis d'as ueito me planté con a Marqueta 7 en o puerto de Malatapay, an que salen as barquichuelas u bangkas ta Apo Island -l'atra opción ye pillar una cursa feita dende Dumaguete u dende atra d'as isolas d'arredol. Astí me trobé con os pres publicos ta fer a cursa: logar un bangka, 3000 pesos filipinos (bells 55 euros). Una barbaridat y más en Filipinas, pero por fortuna me trobé con una colla de filipinos que tamién marchaban en ixe momento. Estiemos os primers y nos salió por poco más de 500 pesos cadagún. O barco nos dixaba estar-nos-ie dica as dos d'a tardi. Me se fació raro: si se'n amenistan dos diyas como dicen muitas guidas, tan poco tiempo no lo entendeba. Pero rai, yeran as normas.
Os míos companyers de cursa yeran de Laguna, una provincia bien cerqueta de Manila y an que soi estau prous vegadas -bi ha muitos posts en que comento puestos d'ista provincia. Beluns yeran mayestros y charraban bien anglés pero atros no pas. Y ye que por un regular en Filipinas totz charran si fa u no fa un anglés prou como ta entender-te, pero en a rechión tagala, d'a que fa parti a provincia de Laguna, en tener como luenga materna a luenga nacional, muitos descudian y quasi no fablan anglés. Encara asinas, os míos companyers yeran mahetz y en arrivar-ie m'explicoron millor as alternativas y privoron que mirasen d'escular-me.

Basicament as alternativas yeran dos: snorkle u buceu. Y a famosisma isola Apo Island, que quasi más que isola yo diría penyasco, poco más ufriba. As auguas se veyeban de colors turquesas esparpallants, prou que sí, pero como muitos atros puestos d'o país. O lugarichón teneba bella tabierna, un hospedache y una escuela de buceu. Cosa más. Y a isola se podeba arrecorrer de punta ta coda en poco más d'una hora a piet. A qué fin estar-se-ie más d'un diya en ixa isola? De no estar que te fese goyo o buceu, no lo entendeba ni lo entiendo. Y ye que bi ha muito flipadet que tinta bien os puestos en os que ye estau sin contimparar criticament... O snorkle yera en una mallata marina an que heban ficau tres u quatre tortugas dentro, ya acostumbradas a tanto turista y foto facebook. O coral que se i trobaba, yera estricallau de raso. Y o puesto yera tan chicot, que feba farchas de cansar-te en meya hora.

Con ixe panorama y con ganas de mover-me y fer cosas, pos trigué de fer buceu con una d'as companyeras d'o diya. Filipinas, as isolas tan famosas en estar un paradís mundial d'o buceu, y yo que nunca no n'heba feito! Agora se terciaba a ocasión perfecta. A horeta me costó 3000 pesos, o pre normal en a resta d'o país y a o mesmo libel que no en Canarias u atros puestos d'o mundo. Ixo sí, miraban de fer-te bosar 1000 a parti por logar una GoPro, pero entre a companyera
"lagunera" y servidor fablemos y negociemos, pos ixo yera un timo. A la fin nos la incluyoron en o propio buceu, como ye de dar. Sobre o buceu, antis en heba feito una vegada, en Tenerife, en l'anyo 2015 si a memoria no me falla. Ista vegada en Apo baixemos a 12 metros y as culors turquesas coralinas apabilaban, tamién a cantidat de bichos y a clamor a la fin d'o leito marino de Apo, que baixaba a 30 metros. No tenié mica problema con a presión y podié bronquiar bien, no como quan lo facié por primer vegada, que lo pasé a la fin una mica mal. Con tot y con ixo, as gafas me feban una mica d'estorbo a la fin en o tabique nasal, estoi que por a propia presión. O millor de tot estió veyer tortugas, encara que ya en heba vistas fendo snorkle en Bohol y en Caramoan (an que mesmo me dixoron pillar-ne una).

Una vegada rematau de fer buceu, y con bell par d'horetas encara por debat, chenté tocín
en adobo filipino sobrebueno y puyé o lumo d'o faro en o norte d'a isla. Pretaba bien a calor en ixos momentos y encara me costó. Antimás, o faro en sí y as anvistas dende alto tampoco no deciban cosa especial. Con o tiempo una mica radiu, encara m'animé a acercar-me a o mirador que yera a l'atro costau d'a isola, en o sur, arrecorrendo-la, esnavesando o lugarichón y bordiando una laguniacha interior. Ista vegada as anvistas yeran millors, pos se veyeban os dos costaus coralinos con colors turquesas de pelicula. Por ixe costau yeran os barcos turisticos que veniban d'atras islas a pasar o diya. Dimpués, torné t'o puesto inicial y m'achunté con os companyers d'o diya, que yeran fendo o snorkle. Y pasau meyo diya en Apo y sin garra cosa más a fer astí, tornemos a ixo d'as dos enta Malatapay, do prenié a moto y enfilé enta Dumaguete.

En Dumaguete m'asperaba o pior hotel d'a semaneta y un d'os piors en os que soi estau. Con
cucarachos, arainas, en una falsa que pudiba a humedat y caparras que me fizoron mientras dormiba, y tamién una d'as arainas. Pero bueno, fueras de carranyar-me me lo tomo como una experiencia curiosa que fa honra ta recontar anecdotas! Como teneba toda a tardi por debant, aproveité y me facié una gambada por o curioset y poliu Boulevard Rizal, paseu maritimo con bells arbres y an que heban aprestau comida de carrera en un d'os suyos cados. Por a suya distribución de puestetz, mesas y posientos baixos, quasi pareixeba más bien Vietnam! También aproveité ta veyer a Universidat de Silliman, a más antiga de Negros, bien reconoixida a libel estatal, primera escuela norteamericana en o país, fundada en 1901 gracias a la donación d'o norteamericano Horace Silliman y que prenió o suyo estatus d'universidat en 1938. En reyalidat, nomás se tien un edificio historico en estilo colonial filipino, muito poliu y que fa as veces de museu y edificio principal. Tamién cal destacar os suyos tranquilos chardins y l'ambient universitario que transmitiba, no nomás o recinto universitario, sino toda a ciudat de Dumaguete. Ta rematar o diya, marché t'o centro comercial d'a ciudat an que me facié una gambada curta mientras veyeba o certamen de Miss Negros Oriental que se yera fendo, y dimpués en os arredols, as ferias con atraccions, rifas y decoraus de halloween.

Tal y como deciba en o primer post, Dumaguete y Negros transmite a sensación d'un chusto meyo entre o urbano y o rural filipino. Con as cosas buenas d'os dos mundos, u as cosas malas d'ambos, seguntes se mire, pero nunca no levaus a o extremo. O zaguer diya d'a cursa torné ta Dumaguete y bi pasé bellas horas antis de prener l'avión ta tornar ta Manila, y a mía sensación estió a mesma. Con respecto a Apo Island, a yo me fació burro falso. Ye verdat que no sé valurar guaire as plachas, os peixes y o buceu, y que soi muito más de guergas, selvas, espelungas u d'ambients socials. Apo ye polida, no se puet refusar, pero diría que bi ha puestos tan polius como Apo que ufren muitos más atractivos que no ixa roca, con as mesmas u millors opcios de buceu y snorkle. En garra momento diría que ye una visita imprescindible.