21.4.14

D'an surten as normas? D'a naturaleza 'achenzial' d'as instituzions normatibizaderas: la emos liada parda



Resumen: en iste post s'analiza a esferenzia d'as conbenzions y d'as prescrizions, as dos consideradas por un regular normas. S'esfende que todas ellas parten en l'inte inizial de boluntaz indibiduals, de deseyos u ocurrenzias de personas concretas. Asinas, as dos presentan una naturaleza muito parellana. A suya esferenzia ye en que as prescrizions naxen con una boluntat d'imposizión (por un regular a trabiés de poders instituzionalizaus u poders fuertes), mientras que as conbenzions naxen sin ixa boluntat, sino que s'estendilla por un prozeso inboluntario d'autentico ''poder popular''.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Filosofos y soziologos (por un regular más conoxius como zientificos sozials), gosan de tener ambiestas muito esferens cuan ragonan tocán a ''as normas''. Asinas, os primers gosan d'identificar-las con conbenzions, y os segundos con prescrizions.

Cuan pensamos una norma como una prescrizión, gosamos de tener-la como un mandato esterno, ditau enta nusatros y que emos de cumplir si no queremos estar sanzionaus. Una lei, por exemplo, ye una norma. Indo t'o caso lingüistico, o ditau por una instituzión normatibizadera, como a RAE t'o español, ye una prescrizión. 
 Si no cumplimos a lei, bi ha uns poders chudizials y coerzitibos que s'encargan de pensar y aplicar o castigo correspondién; si no charramos como diz a RAE o español, seremos suspensos en a escuela, nos será más embolicau de trobar treballo y seremos consideraus incultos. 

Cuan pensamos una norma como una conbenzión, pensamos que ye bella cosa que surte de traza más natural dende os indibiduos y collas, no creyadas a esprés y sin a partizipazión de poders u achens esternos. O feito d'aber de lebar ropa negra en un funeral no parixe una cosa imposada dende garra lei y que toz azeutamos como siñal de rispeto y duelo. Indo t'o caso lingüistico, se tiene o caso de parolas orichinariamén bulgars que se fan populars y plegan mesmo a figurar en o dizionario d'a RAE sin que se tenese a boluntat d'imposar-las (parolas d'o caló, como caballo u curro, atras como lechera (Madrid), tozinera...).

Lochicamén, dende as conbenzions se pueden orichinar prescrizions (una posible lei que obligue a leba ropa negra en os funerals, u de traza más tanchible, o reconoximiento y dimpués imposizión por parti d'a RAE de parolas que en primeras yeran consideradas bulgars pero que s'han estendillau), y dende as prescrizions se pueden creyar conbenzions (en primeras, os dreitos d'os omosexuals continan beyendo-se mal en muitos puestos a penar d'a suya legalizazión, pero con o paso d'o tiempo cada begada son más as collas y estratos que los asumen como conbenzión sin más gran problema; unatro exemplo ye o d'a esclabitut). Con tot y con ixo, parixe claro que se tratan de cosas esferens: as prescrizions son esternas y surten d'unas pocas personas, que grazias a una gran poder, las estendilla; mientras que as conbenzions son asumidas sin poders esternos, y s'estendillan y asumen de traza natural. As prescrizions ''s'imposan dende alto'', mientras que as conbenzions ''surten dende abaxo''.

En iste post esfiendo que as esferenzias de fundo reyalmén son bien poquetas, a trabiés d'una postura ''achenzialista'', en a que ye a persona particlar por debán de tot o motor d'o prozeso de creyazión d'a norma

Pensando en as prescrizions, y en concreto en o caso lingüistico, parixe claro que unas pocas personas -una elite- son as que deziden qué parolas se reconoxen y cuálas no, y ye muito probable que a ideya inizial de reconoxer u creyar una salga de beluna d'ellas en concreto. Asinas por exemplo, en o caso d'a parola ordenador, o suyo emplego estió establiu por a RAE y s'ha cheneralizau en o estau español, a penar de que en ispanoamerica y en o dominio anglés trunfa as soluzions d'o etimo computare (computador, computadora, computer). Si esforigamos en a istoria, trobamos que inizialmén ordinateur estió feita serbir en o franzés grazias a una campaña comerzial en Francia d'IBM, a penar de que por a suya etimolochía ye ''maquina que nimbía ordens'' (feito por o que en 1984 os academicos franzeses reconoxioron o suyo mal emplego, encara que ya popular).  
Tanto si nos zentramos en o caso español como si lo femos en o caso franzés, unas pocas personas (con a probable ideya inizial de nomás una d'ellas) aconsiguen estendillar una palabra grazias a una poder (cultural-inteleutal) u a una poder economica-comerzial, aconseguindo instituzionalizar-la. Dito siga de paso, que en a nueba edizión que se ye parando d'o dizionario, a RAE parixe querer estendillar a parola computadora, a penar de que ordinador ya ye popularizau, o cualo no dixa d'estar una nueba prescrizión imposada.

Pensando en as conbenzions, y atra begada en o caso lingüistico, parixen que istas no surten y s'estendillan dende o indibidual sino que lo fan dende a demba sozial. Asinas, parixe que una esprisión como ''la he liado parda'' no surte d'una persona u colla concreta, sino que ye sozial y resulta más ''natural'' (millor dito, no imposada). Con tot y con ixo, a istoria de cómo ista esprisión s'ha estendillau no nos diz o mesmo: una zagala con farchas de drogodependién fa uns esperimentos con sustanzias quimicas periglosas en a piszina d'a suya comunidat y intosica a buena cosa d'os bezins, y sale en telebisión dezindo ''la he liao parda'' (beiga-se o bideo d'alto), esprisión cuasi desconoxida t'a resta d'a poblazión castellanofablán pero que ella conoxeba (ella y nomás ella y bellas collas d'amigos amanadas). Con tot y con ixo, a esprisión fa grazia, y ascape sale en buena cosa de zapings, en youtube pilla una ripa de bisitas y os forocochers la fan serbir a embute, tal que en pocas semanas se fa popular y sustituye a o dica allora popular ''he metido la pata'', dica os nuestros diyas. Os exemplos son numerosos: calimocho (d'as embotadas de dos zagals que lo bebaban asabelo), curro y caballo (d'o caló), asinas-asinas.
Atra begada, collas chicotas de chen (con a probable purna de nomás una d'ellas) aconsiguen estendillar parolas, y mesmo as instituzions normatibizaderas plegan a reconoxer-las debán d'o suyo poder. A esferenzia istorica talmén siga que con as nuebas trazas de comunicazión (retes sozials, foros ziberneticos, etc.) iste prozeso, que antis tardaba sieglos, agora se fa en pocos años, fendo más curtas as esferenzias entre os poders d'as elites y os poders sozials.

A esferenzia entre conbenzión y prescrizión no ye que una siga más u menos sozial y siga más u menos natural que no l'atra. As dos prenzipian d'inbenzions indibiduals que en primeras no fan serbir que collas chicotas. A berdadera esferenzia ye que as prescrizions s'estendillan a esprés, que esiste por parti de que las creya una boluntat de que sigan feitas serbir por toda a comunidat, y ta ixo se gosan se fan serbir uns poders fuertes, por un regular ya instituzionalizaus, mientras que as conbenzions no naxen con ixe intrés d'estendillar-se, sino que a suya difusión ye popular (en o sentiu d'a suya etimolochía) y inboluntaria. As prescrizions s'estendillan por poders reglaus (instituzions, poders economicos, etc.), amagan una boluntat de poder, y as conbenzions lo fan por poders populars (comunicazions sozials, retes sozials, etc.), sin tener ixa boluntat de poder.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Brennan, G., Eriksson, L., Goodin, R. E., & Southwood, N. (2013). Explaining Norms. Oxford University Press.

Conte, R. & Castelfranchi, C. (1999). From conventions to prescriptions. Towards an integrated view of norms. Articial Intelligence and Law (7), 323-340. 

Milkowski, M. (2013). On the social nature of linguistic prescriptions. Psychology of Language and Communication (17.2), 175-187.

9.4.14

Normas y umor negra (y a suya aplicazión a l'aragonés)




Resumen: A nuestra bida ye plena de normas. Con tot y con ixo, encara que toz tenemos una ideya de qué ye una norma, a suya definizión prezisa ye un tema d'intenso debat filosofico. A suya clasificazión, y os criterios ta determinar-la, ye atro debat asabelo d'intresán. En iste post no quiero entrar en temas masiau teunicos, y nomás esposaré de traza muito superfizial una clasificazión cheneral d'as normas, charraré d'a umor negra como estratechia ta faborezer un cambeo y una critica d'as normas, y feré una chiqueta aprosimazión a cómo l'aragonés puet quitar treslau.

Por un regular, se gosan d'azeutar a libel cheneral as normas formals (1) y as normas no formals, y dentro d'istas zagueras, as normas morals (2) y as normas sozials (3).

1. Normas formals: son as que penden d'achens foranos (por un regular istituzions) t'a suya creyazión y t'a suya aplicazión. O exemplo tipico ye o d'as leis: feitas por achens foranos (poders lechislatibos), o suyo incumplimiento se soluziona con una pena por parti d'achens foranos (poder chudizials, coerzitibos...).

2. Normas morals: son as normas que uno aplica por conbizions personals. Por exemplo, fer una donazión, estar boluntario, ir lento con l'auto en una carretera con curbas cuan a o canto tiens una persona con ansias, u aduyar a una persona ziega a esnabesar a carrera en a que no se troba garra atra persona beyendo. O suyo incumplimiento troba como 'castigo' un cargo de conzienzia.

3. Normas sozials: son as normas que una colla pilla, pero que s'aplican de traza personal, sin plegar a 'istituzionalizar-se' por achens foranos, no como as normas formals. Por exemplo, ir bestiu por a carrera u lebar ropa negra t'ir t'un belorio u t'un funeral. O suyo incumplimiento troba como 'castigo' un refuse de l'aizión por parti d'a colla, que s'estendilla a trabiés d'o chafardeo, o que chenera una 'mala fama' que limita as fainas d'ixa persona en o esdebenidero.

Istos tipos de normas muitas begadas se solapan. Por exemplo, o feito de matar a un nino ye penalizau por lei, pero tamién ye un feito refusau en a soziedat en a que nos trobamos y a yo me pareix inazeutable. 

Atras begadas, una norma puet blincar d'una clasificazion enta atra: a norma formal meyebal (en bels puestos) de dar buen trato a foranos, se remató conbertindo en una norma sozial (por tanto, no reglada por leis), y finalmén en una norma moral asumida por beluns pero no por toz; a norma formal de biedar comportamientos omosexuals en a carrera mientras o franquismo pasó a estar una norma sozial, cada begada menos azeutada. A norma sozial (en una colla concreta de poblazión) de fumar marihuana, talmén plegue a estar en un esdebenidero reglada por lei, y por ixo mesmo pasar a fer parti d'una normatibizazión formal.

Tamién pueden dar-se casos de choque entre os esferens tipos de normas: a norma formal no gosa de dezir cosa tocán a ir espulleto por a carrera, a norma sozial lo refusa y a mía norma moral no, a menos mientras o berano (que ye cuan o feito d'ir bestiu no tiene sentiu).

Personalmén, considero muito importans as normas morals. Manimenos, estoi que as normas formals y sozials, encara que de cabo cuan son menester por bels motibos, han d'estar achiquidas en a suya importanzia, disparixendo si no son de tot menester. ¿Por qué he de lebar ropa ta ir por a carrera un mes d'agosto? ¿Por qué ziertas collas no azeutan as parellas omosexuals si no les fan mal? ¿Por qué si fumo un porro en o parque u foi una gambada con un can dózil suelto m'apiñoran?


A custión, ye que chustas u no, as normas, con o paso d'o tiempo, gosan d'estar interiorizadas en os esmos d'as personas, y un intento de cambeo de norma mal chestionau gosa de suposar un refuse por parti d'istas personas. ¿Cómo farorixer allora una critica d'as normas y a posibilidat d'o suyo cambeo? Estar tozolas gosa d'estar una mala estratechia: preboca o refuse psicolochico d'a persona a la que se quiere mirar de conbenzer y a cansera de qui luita contra u por unatra norma.

Una estratechia muito buena ye a umor
: redir-se d'a norma d'una traza amigable gosa de tener l'azeutazión d'a chen que l'asume ''por inerzia'', u bien de mesmo a chen que ye a fabor d'ixa norma. Por meter bels exemplos, as chanadas sobre Esperanza Aguirre han calau mesmo entre a chen que tiene estima a ixa muller; bels programas telebisibos aconsiguen estendillar un mensache sozial con ista estratechia; a ridiculizazión d'a chen omofoba ha aduyau muito a estendillar una imachen de normalidat ta ista colla; o Mobimiento 5 Estrelas d'Italia ha aconseguiu estar a terzera fuerza politica más importán d'iste estau a trabiés d'a umor, u o partiu politico The Best Party aconsiguió l'alcaldía de Reikiavik.

Contra más 'negra' siga a umor, o enriste contra normas 'masiau' establezidas ye más gran, bella cosa que ye menester porque a reflexión tocán a ista mena de normas ye muito escasa, y nunca no s'ha de dixar de reflexionar sobre una norma, por muito tribial y positiba que pueda parixer

Con tot y con ixo, cal parar cuenta: fer serbir a umor ta rematar con una norma y ficar-ie unatra puede estar una estratechia que, luen d'o refuse de normas que no son menester, s'emplegue ta continar con normas que no estar menester y/u ta biedar una reflexión d'as mesmas. En atras parolas, fer serbir a umor sin estar disposau a redir-se d'uno mesmo, ye una clara estratechia faszista.

Y tocán a l'aragonés, ¿qué?

Una d'as custións que afeuta a os fablans aragonés ye o poder d'a norma d'o español (mesmo entre neofablans conzienziaus). Se puet discutir si ista norma ye formal, sozial u moral. A mía bisión ye que ista norma ye formal, sozial y moral: Ye formal en tanto en cuanto as leis establexidas y os mecanismos d'aplicazión (amostranza, poders publicos...) biedan o suyo emplego; ye sozial en tanto en cuanto muitas begadas os fablans d'aragonés fan serbir o español en situazions diglosicas bien conoxidas; ye tamién moral cuan se demanda a chen aragonesofablán no conzienziada de fer serbir más a suya luenga y de luitar por ellla, y a suya respuesta ye que s'estiman más de que os suyos fillos charren anglés u franzés.
 
A umor tocán a la norma establezida (parlar español) ye allora una gran estratechia: ¡Vaya! ¡Resulta que ahora le da por ir de señorito y hablar en bonito españolito!

---------------

A custión d'as normas en cheneral ye muito bien tratada en Explaining Norms (Brennan & co., Oxford, 2013). O millor que he leito en zagueras, s'ha conbertiu en tot un candaliello ta yo. 

28.3.14

¿Ye o emplego d'o español entre fablans d'aragonés una conbenzión?




Uno d'os argumentos que gosan de fer serbir os partidarios de no normatibizar l'aragonés en torno a un estandar y no normalizar-lo ye que os fablans d'aragonés ya tienen unatra luenga ta comunicar-se entre els dillá d'os ambitos familiars, o español, y que l'adopzión d'ista luenga ye una conbenzión. En iste post analizaré si o emplego d'o español entre fablans d'aragonés ye realmén una conbenzión. Ta ebitar problematicas deribadas de una posible parzialidat en aplicar os criterios, nomás pararé cuenta d'os fablans natibos de l'alto aragón en fer o analís, atorgando-le l'abantalla a os partidarios d'o español como luenga de conbenzión.

Ta ello feré serbir a definizión de conbenzión dita por o filosofo d'o luengache David Lewis en o suyo articlo 'Languages and language' (1975, 164-165). Ista definizión ye estada sozmesa a analís mientras cuasi 40 añadas, se considera o nucleo duro de cualsiquier definizión posterior de conbenzión,  y cuan s'ha mirau de matizar, os cambeos han amostrau más partis foscas. En breus, o paso d'o tiempo, fueras de cambear-la, la ha feita más fuerte. 

A definizión en custión ye ista: 

Una regularidat R, en aizión, u en aizión y creyenzia, ye una conbenzión en una poblazión P si y nomás si, en P, cumple as siguiens seis condizions:

1. Tot o mundo prene R.
2. Tot o mundo creye que a resta prene R. 
3. Ista creyenzia de que atros prenen R da a cadagún una buena y dezisiba razón ta prener R els mesmos. 
4. Tot o mundo creye que a o menos cuasi tot o mundo que prene R querrá que os atros, como él, prenga R. 
5. R no ye nomás a onica regularidat que cumpla as primeras cuatro condizions. Bi ha a o menos una alternatiba R' tal que a creyenzia de que atros prenen R' daría a cualsiquiera una buena y dezisiba razón ta prener R' tamién. 
6. Ta rematar, as zinco condizions anteriors fan parti d'o conoximiento común.

Mesa a definizión, imos a analizar cada punto y a beyer si se puet adautar o emplego d'o español como luenga de comunicazión entre os fablans d'aragonés como una conbenzión. En o nuestro caso, a regularidat R será o emplego d'o español y a poblazión P será a poblazión aragonesofablán natiba de l'alto aragón.

1. Tot o mundo prene R

S'almiten dos posibilidaz:
 
1.1.  Toz os fablans d'aragonés (de l'Alto Aragón) prenen o español como luenga de comunicazión con atros fablans d'aragonés. 
1.2.    Bi ha bel fablán d'aragonés (de l'Alto Aragón) que prene l'aragonés como luenga de comunicazión con atros fablans d'aragonés (seguntes a lochica analitica, podría estar cualsiquier atra luenga esferén d'o español y no cal que siga l'aragonés, pero ta no fer más embolicau l'analís, asumamos que charramos de l'aragonés como onica alternatiba a o español)

Fueras de situazions familiars u con fablans d'aragonés que sigan conoxius, a situazión más común ye a 1.1, encara que NO SON TOZ os fablans d'aragonés que prenen o español debán de desconoxius que fablan aragonés. Conoxco bel caso (esporadico, tot cal dezir-lo) de fablans conzienziaus que pillan l'aragonés, beluns mesmo con poblazión castellanofablán. A definizión d'o español como luenga de conbenzión prenzipia a fallar, primero (a) por os ambitos (en ambitos familiars a conbenzión no gosa d'estar o emplego d'o español) y dimpués (b) porque no son toz os fablans d'aragonés os que pillan o español como conbenzión.


2. Tot o mundo creye que a resta prene R

Atras dos posibilidaz:

1.1. Toz os fablans d'aragonés creyen que a resta de fablans d'aragonés prenen o español como luenga de comunicazión
1.2.  Bi ha bel fablán d'aragonés que creye que bi ha atros fablans d'aragonés que prenen l'aragonés como luenga de comunicazión.

Se troba aquí una situazión analoga a o punto 1. Ta poder continar esfendendo que o emplego d'o español ye conbenzional, cal esfender: a) que mesmo en situazions familiars se prene nomás o español (cosa que ye sinonimo de dezir que l'aragonés ye muerto de tot); b) que no bi ha garra fablán d'aragonés que creiga que bi ha más chen que prene l'aragonés como luenga de comunicazión (ni sisquiera dentro d'una familia o fillo que charra aragonés creyería, allora, que su mai, su pai u os suyos lolos le fablen en aragonés). 


3. Ista creyenzia de que atros prenen R da a cadagún una buena y dezisiba razón ta prener R els mesmos

Atras dos posibilidaz: 

1.1. Os fablans d'aragonés se beyen motibaus a prener o español cuan a resta d'a comunidat lo fa. 
1.2. Os fablans d'aragonés no se beyen motibaus a prener o español cuan a resta d'a comunidat lo fa. 

Dende a mía ambiesta, a situazión de l'aragonés s'achusta más a o punto 1.1, ye dezir, que os fablans d'aragonés troban una buena y dezisiba razón ta prener o español como luenga de comunicación entre els en creyer que atros lo fan.  Aquí sí que a definizión de conbenzión s'achusta bien a o caso d'o emplego d'o español entre fablans d'aragonés. Con tot y con ixo, o analís de causalidat no s'ha d'aturar aquí: a repetizión d'autituz ye un fenomeno común en soziolochía, pero o feito de que bels primers fablans dezidan adoutar o español  (y dimpués, a resta de fablans d'aragonés) troba causas muito más fundas y bien conoxidas. Manimenos, a definizión de Lewis se cubre bien d'istas causas más fundas cuan diz que se trata de ''una buena y dezisiba razón'' pero no de ''a buena y dezisiba razón''.


4. Tot o mundo creye que a o menos cuasi tot o mundo que prene R querrá que os atros, como él, prenga R

Iste ye uno d'os puntos más criticaus d'a definizión de conbenzión de Lewis, por o emplego d'a parola cuasi (en anglés, almost). Una definizión analitica tan concreta fica aquí un elemento probabilistico socheto a interpretazions sozchetibas, y o propio Lewis no l'atorga una balor concreta (99%. 95%, 90%, 80%, 60%,?). 

Atra begada tenemos dos posibilidaz:

1.1.  Toz os fablans d'aragonés creyen que cuasi toda a resta de fablans que pilla o español como luenga de comunicazión querrá que os atros tamién prengan o español. 
1.2.  Bi ha bel fablán d'aragonés que no creye que cuasi toda a resta de fablans que pilla o español como luenga de comunicazión querrá que os atros tamién prengan o español. 

Aquí enrestimos direutamén a custión d'a conzienzia en a salbaguarda d'aragonés. A situazión que se da en l'aragonés ye a d'o punto 1.2. Independientemén de que un fablán d'aragonés quiera que a suya luenga se promozione y contine entabán u no, sabe que bi ha atros fablans natibos d'a suya localidat que s'embrecan en a promozión de l'aragonés, fendo collas culturals y, por un regular, publicando estudios y fendo literatura. No se puet dezir que os fablans d'aragonés no creigan que bi aiga chen que s'embreque por a suya luenga y quieran dar-le una oportunidat como beiclo de comunicazión


5. R no ye nomás a onica regularidat que cumpla as primeras cuatro condizions. Bi ha a o menos una alternatiba R' tal que a creyenzia de que atros prenen R' daría a cualsiquiera una buena y dezisiba razón ta prener R' tamién

Atras dos posibilidaz:

5.1. Que os fablans d'aragonés conoxcan que tienen una alternatiba a o emplego d'o español: o emplego de l'aragonés (atra begada, en iste argumento culle o emplego d'atras luengas como beiclo de comunicazión, pero ta no fer más embolicau o desembolique d'os argumentos dixaré a un costau ista posibilidat). 

5.2. Que os fablans d'aragonés no conoxcan garra alternatiba a o emplego d'a suya luenga. Para cuenta: isto nomás se podría dar en fablans monolingües d'aragonés que no conoxcan a esistenzia d'o español en l'alto aragón (posibilidat que descarto de raso) y fablans que nomás tiengan una luenga a metat camín entre aragonés y español resultau d'a diglosia, y que no tiengan conzienzia lingüistica d'a esistenzia de dos luengas esferens, sino que aragonesizan más u menos a suya luenga seguntes a situazión en a que se troben (familia, foranos...). 

Estoi que no ta toz os fablans se puet asumir que reconoxcan a esistenzia de dos luengas, aragonés y español, y que no'n son pocos os que consideran más bien a esistenzia de dos libels diafasicos en una mesma luenga (dos trazas de charrar español seguntes o contesto y os interlocutors). Iste ye un atro punto en o que falla a definizión de conbenzión que somos treballando.

6. Ta rematar, as zinco condizions anteriors fan parti d'o conoximiento común.

Aquí as alternatibas en son más (10 en total, dos por cada punto d'os zinco trataus). A definizión de conoximiento común de Lewis ye muito embolicada (x fa parti d'o conoximiento común de dos personas a y b si: a) a sabe x; b) b sabe que a sabe x; c) a sabe que b sabe que a sabe x; d) b sabe x; e) a sabe que b sabe x; b sabe que a sabe que b sabe x).

Con tot y con ixo, no cal un desembolique masiau gran ta entrefilar que as zinco custions tratadas no fan parti d'o conoximiento común d'os fablans d'aragonés, mesmo suposando que se cumplan sin problemas (cosa que emos bisto ya que no ye asinas). No toz os fablans saben y creyen que toz fan serbir o español como luenga de comunicazión, no toz os fablans saben que bi ha un alternatiba a o español como luenga de comunicazión (porque no tienen conzienzia lingüistica de fablar un atra luenga), asinas-asinas.


Conclusions

Considerar que o emplego d'o español entre fablans d'aragonés ye una conbenzión ye incorreuto partindo d'a definizión de conbenzión de Lewis, una d'as más asentadas, sino a más. Os problemas que se troban ta achutar o caso de l'aragonés a ista definizión son istos:

A) O español no ye luenga de conbenzión en todas as situazions. Por exemplo, en situazions familiars, o emplego ye o de l'aragonés.
B) O español no ye luenga de conbenzión ta toz os fablans. Bi ha fablans embrecaus (poquez) que miran de fer serbir l'aragonés con cualsiquier atro fablán, lo conoixca u no.
C) No se puet dezir que os fablans d'aragonés desconoxcan u no creigan que bi ha chen (natiba tamién) que apuesta por una normalizazión d'a suya luenga u bariedat y mire d'empentar-la como luenga de comunicazión, como conbenzión.
D) No toz os fablans asumen a esistenzia de dos luengas, aragonés y español, y por tanto de barias conbenzions alternatibas (por custions de diglosia).
E) Ye problematico charrar de conoximiento común en custions de soziolingüistica de l'aragonés entre os fablans natibos.

Ye más, si se mira d'esfender que o que he dito en istos zinco puntos no ye berdat (o que sería o trango lochico entre os esfensors d'o español como conbenzión entre aragonesofablans) se cayería en una contradizión lochica:

*) Si esfendemos que A ye falso, y por tanto que o español ye luenga de conbenzión mesmo en a familia, abríanos d'esfender que a) l'aragonés ye muerto, b) o que se charra en a familia ye considerau español por os suyos fablans. Por tanto, si esfendemos que A ye falso, automaticamén somos asumindo D, y por tanto continamos reconoxendo que o español no ye conbenzión.

**) Y a'l bies, si consideramos que D ye falso, y por tanto que sí que se tiene asumida por parti de toz os fablans a esistenzia de dos luengas, abríanos d'asumir que A ye falso y reconoxer  espazios de comunicazión ta l'aragonés (estoi que familiars).

Resumen

As personas que enristen a normatibizazión y normalizazión de l'aragonés gosan de dezir que os fablans d'aragonés ya tienen una luenga de comunicazión presa como conbenzión: o español. En iste post contrimuestro, partindo d'a definizión de conbenzión de David Lewis, que considerar o emplego d'o español como conbenzión entre fablans d'aragonés ye falso.

26.3.14

¿Amenistamos liders?

Una d'as razons por a que torné con iste blog estió porque creigo en un espazio de reflesión y debate en aragonés, y por ixo mesmo, uno d'os blogs que más goyo me fa ye Tierra de Barrenaus. Fa articlos sobrebuenos, y en belunos toca aspeutos a os que agora mesmo me soi adedicando profesionalmén.

Ista begada m'atreberé (partindo d'a buena relazión y l'admirazión que le tiengo a o suyo fedor) a ufrir una respuesta a un post que me parixió asabelo dintresán: Liderazgos en Aragón. En él, se fa un analís d'os liderazgos en a cucha aragonesista partindo d'una ideya zentral: ''As liders y os personalismos tienen avantallas y inconvenients. Hemos de saber como sacar treslada d'as primers y minimizas os mals derivaus d'os segundos'' (o enfasis ye de l'autor).

Pos bien, o que miraré d'esfender en iste post ye a tesis contraria: As liders y os personalismos tienen abantallas y inconbeniens. Emos de saber como superar a figura d'o líder ta quitar o treslau de no tener-los y minimizar os mals deribaus de tener-los.


Una mica de soporte teorico: teoría d'a informazión

Se gosa de dezir que bibimos en a soziedat d'o conoximiento, en a que agora cada indibiduo tiene más conoximiento que nunca en a istoria. Manimenos, isto no ye berdat: o que ha aumentau ye a cantidat d'informazión creyada (por a espezializazión teunica, por a fazilidat de publicazión, asinas-asinas) y disponible, pero no o conoximiento de l'indibiduo d'ixa informazión. En breus, informazión ye tot o que nos rodeya, conoximiento ye a informazión asimilada por cada persona

Cada begada más, a distanzia entre a informazión y o conoximiento se fa más gran: por un costau, a informazión aumenta con o numero crexién d'inbestigazions y o suyo treslau a la bida cutiana; por atro costau, as capazidaz de conoximiento (as capazidaz cognitibas) d'as personas son limitadas. A breca se fa más y más gran, y isto puet chenerar situazions d'analfabetismo funzional (piense-se en chen que no sabe fer serbir un ordinador, u más rezienmén, un smartphone). 

Un exemplo: pensemos en os otels. Con o aumento d'o turismo en o sieglo XX y XXI, o numero d'otels (ostals, pensions, asinas-asinas) ha crexiu una ripa en tot o mundo. O cliente agora tiene una gran cantidat d'otels y d'informazión de cadagún ta trigar-ne un, y si s'adedicase a analizar toda y a suya fidabilidat, direutamén no fería turismo.


¿Cómo se soluziona a breca entre informazión y conoximiento?

Tradizionalmen, o que s'ha feito ta soluzionar a chestión d'una gran cantidat d'informazión por parti d'a chen ye fer liders, a os que se dota de zierto poder, ta que permitan a sintesis d'ista informazión y a suya aplicazión prautica.

En o exemplo d'os otels, una instituzión (lider), fa una normatiba (lider), que uns espertos peritos (liders) maneyan ta meter una calificazión a cada ospedache entre as 0 y as 7 estrelas.

Ni que dezir tiene que os liders tienen errors (dende as errors burocraticas dica os sobornos), y que isto chenera situazions d'inchustizia. Pero en tot caso, os liders yeran a onica traza que se trobó en o suyo inte de soluzionar un problema d'esceso d'informazión: yera a onica traza de pillar dezisions.


Y agora?

L'aplicazión d'as nuebas teunolochías y o desembolique d'algoritmos espezificos permiten que toda ista informazión se pueda cherarquizar y chestionar d'una traza de raso democratica, contando con as opinions y balorazions de todas as personas inbolucradas sin cayer en a inoperatibidat. 

Por exemplo, en o caso d'os otels, bi ha pachinas espezializadas en reserbar-ne y istas mesmas han desembolicau mecanismos de balorazions que t'o cliente son senzillos y que fan muita onra. Personalmén, he bisto otels d'una estrela muito millors que no atros de cuatro (sospeito por dezaga que os liders benefizioron a unos y no pas a atros, bes-te-ne a saber a qué fin), pero prezisamén, istos mecanismos de partizipazión senzilla, direuta y democratica permiten superar iste problema.

Ye berdat que as propias pachinas son tamién liders y pueden estar tamién manipoliadas ta benefiziar bels otels en concreto, bien porque os propios otels aigan mirau d'inflar as suyas balorazions botando-ie una ripa de begadas, bien porque a propia pachina web aiga rezibiu bels diners ta ficar en buen puesto a l'otel. Pero en cualsiquier caso, son liders muito más febles: a esistenzia de barias pachinas d'ista mena asegura una competenzia entre ellas que guaranza un minimo de credibilidat, y en cheneral, a o cliente siempre le fa muita más onra confiar en istas comparatibas que no en o tradizional sistema d'estrelas. Ta forro y bota, iste mecanismo ye muito más barato que no o sostener o tradizional mecanismo de liders.


Un atro exemplo: as enziclopedias

Un atro exemplo ye o d'as enziclopedias. Si mirar d'arroclar toda a informazión esistén ye estada siempre una faina asabelo d'embolicada, agora con o creximiento d'a informazión en cheneral ye una faina titanica. Sinzeramén, no me prexino a D'Alembert y Diderot (liders inteleutuals) fendo en o sieglo XXI una enziclopedia els solencos, fendo articlos de nanoparticlas, de Michael Jackson, d'a intensionalidat de Brandom, de Pokemon, de Crimea, d'o Kamasutra y d'o chamanismo amazonico.

Mientras o sieglo XX, iste problema se soluzionó enamplando os consellos de redazión d'as enciclopedias y encargando articlos concretos a espezialistas en cada campo, tal que os liders perdioron peso y pasoron a estar de redautors a nomás editors (en bels casos tamién redautando, pero en cualisiquier caso, una parti bien chicota d'o produto zaguero). 

En o sieglo XXI, a democratizazión d'as enziclopedias y a supresions d'os liders ha dau un trango más con o surchimiento y creximiento d'a wikipedia. En ista enziclopedia, como toz sabemos, todas as personas podemos partizipar-ie, o cualo ye muito bueno, pues toz gosamos d'estar muito saputos en bellas cosas concretas y asabelo d'inorans en cuasi toda a resta, y antiparti a informazión se comparte de baldes.

As contimparazions entre ista nueba enziclopedia ''democratica'' y as enziclopedias tradizionals basadas en ''liders'' son benefiziosas t'a wikipedia. En son muitas, pero nomás i ficaré a feita por a rebista Nature en 2006, que cuento que estió a primera de todas, entre a wikipedia y a ''prestichiosa'' enziclopedia britancia. Os suyos resultaus causoron un gran impauto en a comunidat inteleutual.

Por atro costau, a wikipedia tampoco no dixa de presentar problemas y criticas: ta ebitar condutas autodestrutibas s'amenistan moderadors, que no dixan d'estar liders, encara que con muito menos peso que en as enziclopedias tradizionals. Ya s'han dau caso de manipoliazión por parti d'istos liders (en a enziclopedia anglesa, intrepresas han liberau treballadors ta que se miren de ''colar'' como moderadors y alterar o conteniu de bels articlos en funzión d'os suyos intreses). Con tot y con ixo, os estudios comparatibos como o meso antis son claros: a wikipedia ye más democratica y más fidable que no as enziclopedias tradizionals, y ta forro y bota ye de baldes.


Y tot iste tocho ta qué? 

Si yéranos charrando de politica, ta qué tot iste tocho de teoría d'a informazión? Pos porque a mía postura ye a de creyar un modelo politico con unas cherarquías muito más esbafadas aprobeitando as posibilidaz que as nuebas teunolochías, os nuebos algoritmos y as esperienzias de comparatibas de produtos u a wikipedia, nos ufren.

Cómo? Senzillo. Si se suposa que as cambras representatibas (parlementos, corz, asambeyas...) son as encargadas de leschilar y os gubiernos de pillar as dezisions echecutibas, estoi que plataformas telematicas d'opinión y boto direuto de cada custión en as que toz os indibiduos puedan partizipar-ie son capables d'asumir istas funzions. Sin ir más luen, facebook y twitter son agora as gran plataforma d'opinión y difusión d'ideyas, change.org y atras pachinas parellanas son plataformas de boto direuto. ¿S'amenistan representans politicos (liders)? Ya no. No quiero dezir que calga suprimir as instituzions politicas ta sustituyir-las por facebook, twitter y chage.org, pero sí que cal adautar as siedes eleutronicas d'os organismos publicos ta que empenten a opinión y o boto t'a cada custión concreta, y que asinas, china-chana, s'enante enta iste nuebo modelo, que dende a mía ambiesta, ha de plegar sí u sí por tot o suposan as nuebas teunolochías. Por atro costau, note-se a fricasera que ye que midas concretas que empentan parlamentos que os suyos representans son estaus trigaus democraticamén tiengan millons de botos negatibos en istas plataformas. Note-se tamién que un nuebo modelo asinas sería muito más barato que continar sostenendo o tradizional sistema de liders-representans. Por atro costau, cal adibir que ta que isto siga efeutibo s'amenistan nuebos modelos d'organizazión territorial (isto d'a t'atro post).


A qui l'intresen istas custions de teoría d'a informazión, que se pueden aplicar a todas as zienzias sozials, le recomiendo ista obra: World at Risk de Ulrich Beck (Cambridge: Polity Press, 2009).

Aguardo as impresions de Barrenau, que ye estau qui m'ha motibau ta iste post, encara que no podré negar-le una cosa en o tocán a os liders y que no dixa d'impresionar-me cada begada que beigo l'admirazión que muita chen tiene a o farute de Cristiano Ronaldo: ''A la fin, por muito razonables que sigamos todas, as grans manifestacions y movilizacions plegan quan bi ha elementos simbolicos, emocionants u sentimentals'' (o enfasis ye de l'autor). 


 
Resumen: Bibimos en un mundo en que bi ha muita informazión y no ye posible asimilar-la toda. Se son desembolicando estratechias sozials, democraticas y muito efeutibas ta sintetizar-la y poder treballar con toda ella (comparatibas, foros, wikipedia, etc.). Estoi que os liders como tals ya no son menester y que o sistema politico tiene muito que aprender d'istas estratechias ta empentar una autentica democrazia que se desembolique grazias a las posibilidaz que ufren as nuebas teunolochías y un replanteyamiento d'a organizazión territorial.
 

2.3.14

Plegar dende alto vs. plegar dende abaxo


Charraba a semana pasada con una amiga que fa parti d'o Partiu Comunista Franzés d'os cambeos sozials que somos bibindo, de cómo chestionar a bida en soziedat, y más que más, de cómo bibir a nuestra indibidualidat y as nuestras ganas de ''cambear o mundo'' dentro d'o conchunto sozial. Charraba d'isto mesmo fa un mes con un buen amigo que ye agora en rumanía, y o debate y as posturas yeran as mesmas: dende a mía ambiesta, els piensan que o que cal fer ta cambear as cosas ye plegar a ''o poder'' (o que en iste post boi a considerar l'alto) y una begada en o poder, cambear as cosas; yo pienso que cal fuyir o más posible d'a cherarquías, que o berdadero treballo de cambeo se da en a base (o que en iste post boi a considerar l'abaxo) y que por ixo mesmo o prenzipio de toda autuazión sozial ye respetar as boluntaz indibiduals, por muito que istas se beigan muitas begadas como contraproduzens con a fin. 

Sobre istas cosas, Barrenau tiene un post muito bueno tocans a liderazgos en aragón, post a o que feré más referenzias en a benién dentrada. 

Estoi que istas dos dimensions tienen as suyas cosas buenas y as suyas cosas malas: 

L'alto: Una begada que se ye en l'alto, se tienen todas as ferramientas ta poder plegar t'a fin que en primeras se perseguiba. Asinas, a prinzipal abantalla que tiene treballar dende l'alto ye a efeutibidat. Por contra, o camín ta plegar alto gosa d'estar muito embolicau, luengo, pleno de barallas y de bariables que cal saber chestionar, ye un prozeso en o que o esprito idealista inizial que motibaba l'aizión se cazega: cal mober-se por un laberinto sin tener guaranzas de plegar t'a fin, y en o prozeso de mober-se por o laberinto, ye muito probable que uno xublide a fin que le motibaba inizialmén.

L'abaxo: Treballar dende abaxo ye muito más comodo, en contauto perén con a chen que tiene o mesmo intrés, con muitas menos barallas (cuan bi'n ha, gosa d'estar por as angluzias de mirar de ''plegar alto''), an que endura o esprito ideyalista inizial. Ye un treballo muito más direuto, que o suyo treslau se beye y quita ascape, que no amenista de grans chestions. Por contra, o suyo impauto gosa d'estar muito más chicot.

Estoi que no se puede dezir de traza ochetiba que una opzión siga millor que l'atra. Ye una custión d'ideyas y de sentirs. A mía ideolochía fa que esfenda a opzión de l'abaxo, pero no refusaré que d'a mesma traza que tiengo buenos motibos ta esfender-la, tamién os partidarios de l'alto tienen buenos motibos ta esfender a suya postura. O ideyal ye trobar fainas que se faigan con esprito ideyalistas dende abaxo pero que tiengan gran efeutibidat u fer fainas dende alto sin perder o esprito inizial, pero prou que isto ye embolicau (en iste sentiu, apuesto por fer serbir estratechias d'efizienzia en o treballo indibidual), mientras que o pior ye estar alto y no fer cosa u fer cosas que son de raso en contra d'o esprito inizial u bien estar abaxo y apostar por mirar de fer grans cosas que esichen muito treballo y una gran chestión. 

Iste analís ye aplicable a toda mena d'aizión que supose a coordinazión d'os indibiduos en soziedat y no nomás a la custión politica con a que he prenzipiau. Asinas, isto mesmo ye aplicable a l'autibismo por l'aragonés. En iste caso concreto, a mía postura ye encara más radical: treballar dende abaxo. ¿Por qué? Senzillamén, porque a luenga ye a custión que enreliga o indibidual y o sozial por antonomasia, ye ferramienta que nos permite comunicar-nos, y de cosa fa onra mirar de treballar dende alto si no se bibe en aragonés. En iste sentiu, ye curioso beyer cómo, salbando onradas eszeuzions, os que trigoron en o suyo diya a opzión de mirar de fer as cosas dende alto han rematau fendo serbir l'aragonés nomás ta reibindicazions puntuals, no pasando-lo a os suyos fillos, mientras que os que trigoron treballar dende abaxo, fan serbir l'aragonés en toz os ambitos d'a suya bida en os que pueden, tenendo por ixo una luenga más rica y coderén, luenga que antiparti han sabiu pasar a os suyos fillos. 

Tampoco no quiero dezir que no calga treballar dende alto por l'aragonés, pero sí que en o caso d'una luenga, nunca no se puet fer si no se treballa antis dende abaxo por ella, ye dezir, si no se bibe en ixa luenga. D'atra man, en o caso concreto de l'aragonés, ya deziba en un post anterior que a situazión interna no permite mirar de treballar dende alto a trabiés d'una unión de toz os autibistas, y prou que ixe l'alto no ha d'estar suplantau por un atro l'alto de opzions politicas en a que a más gran parti d'a chen no charra a luenga, y si la charra, no bibe en ella (beiga-se o exemplo Irlanda, en o que a penar d'a buena boluntat d'as administrazions y os politicos, a luenga irlandesa contina en periglo y son muitos pocos os que biben en irlandés). Con isto no quiero forachitar o treballo de chen que no bibe en ni fabla aragonés, sino situar-los en atro libel: o libel de simpatizans (y siempre parando muita cuenta de ebitar que a luenga se torne en instrumento ta atros intreses).

Tornando a l'analís cheneral, ¿se puet trobar bella traza de compachinar os benefizios de o treballo dende abaxo y o treballo dende alto? Sí: En os zaguers años se son desembolicando estratechias ta compachinar o treballo indibidual, direuto y d'esprito ideyalista con una fin social y de gran impauto, arroclando o treballo libre de toz a trabiés de protocolos y sistemas concretos, pero isto lo dixaré t'o post benién.

Un libro muito reconoxiu y recomendable que trata as relazions entre os indibiduos y as collas d'as que fan parti, y as relazions entre as esferens collas ye Moral Tribes de Joshua Greene (The Penguin Press, 2013). A penar de que no comparto a suya ideya de fundo, a suya exposizión d'istos problemas ye dinamica, funda y adautada a os autals tiempos, cosa que no ye mica fázil. 

Resumen:  A la ora de desembolber-se en soziedat, gosamos de trobar dos trazas de fer as cosas:
1. Treballar dende a base, con una aizión direuta, dende o ideyalismo, pero con un treslau chicot. 
2. Mirar de plegar o más altero en as estruturas de poder ta cambear as cosas dende alto, tenendo una gran efeutibidat, pero correndo o risque de xublidar a fin en no estar treballando en abase.
En o caso de l'aragonés, un treballo berdadero por a luenga (dixando a un costau simpatizans) nomás se puede desembolicar dende o punto uno: primero se bibe en aragonés y dimpués se treballa por l'aragonés. Mirar de plegar u fer estruturas de poder no ye posible en a situazión autual de l'autibismo de l'aragonés, y istas tampoco no pueden estar suplantadas por atras estruturas feitas por chen que no charra ni bibe en aragonés.

8.2.14

A critica ye menester, pero no ye alazet



En o zaguer post comentaba a gran distanzia entre os estudios de corpus de l'aragonés (replegas, documentos istoricos...) y o poco que s'eba reflesionau dende ixe corpus. Prenzipiaba esposando a grans rasgos o desembolique d'un atra teoría, fisica, a d'a grabedá, y beniba a dezir que, dimpués de n obserbazions, a la fin se desembolicó una teoría a aplicar a la resta d'obserbazions. 

A esferenzia entre o desembolique d'ista atra teoría y o estudio de l'aragonés ye que, dimpués de 40 añadas, nos continamos zentrando en a replega de corpus baxo o esprito romantico que pilla o lema ''l'aragonés, luenga a descubrir'', y pocos estudiosos s'han adedicau a la reflesión dende ixe corpus. 

En iste post entraré en as posturas que se pillan tocán a ixas teorizazions, que troban un antedezedén en a Gramatica d'a Luenga Aragonesa de Francho Nagore (feita con o poco corpus replegau en ixos tiempos), pero ta ixo, primero i tornaré a ficar as posturas que s'han preso tocán a la teoría d'a grabedá ta dimpués fer o paralelismo.

Una begada formulada a teoría d'a grabedá, se tornan a fer esperimentazions. Pueden ocurrir tres cosas:

1. Que as nuebas esperimentazions confirmen o dito por a teoría d'a grabedá. Ye dezir, que os cuerpos se atrayen con una fuerza direutamén proporzional a las suyas masas y inbersamén proporzional a o cuadrau d'a distanzia que los desepara.

2. Que as nuebas esperimentazions no s'achusten de tot a o que deziba a teoría, calendo allora chiquez retoques u matizes en a teoría inizial. En o caso d'a grabedá, isto pasa si se forachita a famosa mazana de Newton no dende un mazanero, sino dende a Torre de Pisa (u más encara, dende o Burj Khalifa): cal adibir a la formula un nuebo sumando que represente a disminuzión d'a fuerza motibada por o coefizién de rozamiento de l'aire.

3. Que as nuebas esperimentazions contradigan de tot a teoría, abendo-la de cambear. Isto pasó con o perihelio de Mercurio, que o suyo mobimiento no se podeba esplanicar dende a grabedá, y tamién con os mobimientos de particlas sozatomicas. Aparixioron allora dos nuebas teorías: a d'a relatibidá, que antimás d'esplanicar os fenomenos d'a grabedá clasica tamién permitiba esplanicar o mobimiento d'o perihelio de Mercurio, y a mecanica cuantica, que mira d'esplanicar os fenomenos sozatomicos. T'o desembolique d'una nueba teoría, ye muito importán a creyatibidá d'o zientifico: iste ye o treballo más embolicau d'as interpresas zientificas y se da nomás cuan o modelo zientifico anterior ye acotolau, y parixe que baxo unas determinadas circustanzias sozials (Thomas Kuhn, The structure of scientific revolutions, 1962).


¿Cómo s'aplica isto a o caso de l'aragonés?

Como deziba en o post, ye poco o que s'ha teorizau, pero dende o teorizau (y dimpués amostrau en asoziazions culturals, difundiu en escritura, asinas-asinas), ascape surten as criticas. Criticas muitas begadas feitas con gran razón y alimentadas por o desembolique d'estudios de corpus (bariedaz dialeutas, documentos istoricos...).

Asinas, se fan listaus con as parolas y estruturas que se fan serbir mal en aragonés estándar (por un regular en estar calcos d'o castellano y/u mirar de fer-las o más esferén posible d'o español, pillando localismos u formulas que no se corresponden con a entidá fonetica, morfolochica y sintautica de l'aragonés). Istos listaus son muito buenos y un serbidor ye o primero que para cuenta d'els ta amillorar o suyo aragonés y fer os menos errors posibles cuan escribe (encara que en iste blog sé que muitas begadas no lo parixerá). 

O problema surte cuan istas modificazions d'o modelo inizial se proposan como una nueba teoría y no como modificazions d'o modelo inizial. Dito d'atra traza, istas modificazions se consideran dentro d'o punto 3 d'o esquema proposau t'a grabedá: se planteyan istas modificazions a o conchunto d'estudios de l'aragonés d'a mesma traza que se planteya a teoría d'a relatibidá como superazión d'a teoría d'a grabedá. Lochicamén, un listau de 50 (metamos mesmo 100) correzions d'emplego de l'aragonés no ye prou como ta constituir-se una teoría. Ye como si dezise que a grabedá ye incorreuta nomás porque l'aizión d'o rozamiento de l'aire fa chiquetas desbiazions en o resultau esperable cuan a mazana caye dende a Torre de Pisa. Por atro costau, as correzions no fan onra nomás ta fer una nueba teoría: as teorías se construyen dende a creyatibidá, no dende a destruzión d'un atra. Una teoría no se fa nomás trobando errors parzials y chicoz d'un atra.

Iste problema se fa más gran cuan se pasa a descalificar a teoría inizial d'a que se parte (prezisamén a mai que ye alazet de toz y que, repito, nomás se maquilla y se millora con istas criticas, pero no se cambea). En aragonés he bisto cómo beluns fan serbir fabla en contraposizión a aragonés ta descalificar a atra chen. Mesmo bi abió qui miró de popularizar o termino raragonés. Me pareix una falta de respeto, pero antimás, si ta ello se basan en modificazions puntuals d'o modelo inizial (parolas, bella estrutura sintautica...) ye tamién una falta d'umildá.

Antimás, estudiando una luenga tenemos uns feitos ochetibos y inmutables (muller ye muller, dona, mullé, y talmén bella atra opzión que no conoixca, y prou. Isto ye presén y no se puet sustituyir asinas como asinas por atra opzión). Por ixo, si se quiere creyar una ''nueba teoría'' (punto 3) o que cal ye ir dillá, pasar a un grau d'abstrazión más altero que de begada abraque os resultaus ya pillaus, ye dezir, fer proposas de gramaticas y estudios d'esprito cheneratibista, cognitibista y estruturalista ta dimpués enfrontinar-los. Bella cosa me diz que no tenemos una comunidá d'estudiosos tan presta como ta fer istas cosas... (sisquiá m'entiboque).


RESUMEN: En aragonés s'han feito prous criticas a os modelos esistens, alimentadas en parti por os nuebos estudios de corpus. Istas criticas fan muita onra ta amillorar y escoscar l'aragonés que femos serbir. Con tot y con ixo, bellas begadas s'han proposau como teorías alternatibas completas d'os modelos d'os que naixen, cuan no son que listaus de parolas y bellas estruturas sintauticas que no plegan a la zincuantena d'exemplos (y tasamén creigo que puedan plegar a o zentenar). Ista situazión s'ha feito más grau con descalificazions (fabla vs. aragonés) que no son so que faltas de respeto y d'umildá. Cal remerar que ta desembolicar una teoría, cal muitismo treballo prebio y tener una creyatibidá innata.


Un anexo istorico (PARA CUENTA: si no t'intresa a filosofía d'a zienzia no contines leyendo. Isto puet-estar un autentico coñazo). 

En prenzipiar o sieglo XX, o positibismo que confidaba esplanicar toda a reyalidá dende a zienzia (más que más dende a fisica y as matematicas), continando asinas con a ideya razionalista d'a ilustrazión d'os sieglos XVIII y XIX, entró en crisis. ¿Por qué?

1. Os dos prozedimientos epistemicos por eszelenzia, induzión y deduzión, entroron en crisis. 
   A induzión (ex. si beyemos zinco güellas y as zinco son blancas, pasamos a considerar que todas as güellas son blancas) presentaba uns problemas bien conoxius dende Aristoteles. 
  A deduzión (ex. partimos d'a lei unibersal de que todas as güellas son blancas, por o que si nos dizen que bi ha una güella en cualsiquier puesto, de seguras que ye blanca) amenistaba uns asiomas que a suya naturaleza no yera mica clara, y por atro costau, trobó grans problema con o teorema de Gödel (1931).

2. Muitas teorías consideradas ''infalibles'', falloron. O exemplo más claro estió a grabedá de Newton y a suya imposibilidá d'esplanicar o mobimiento d'o perihelio de Mercurio y o comportamiento d'as particlas sozatomicas.

En breus, o ideyal de zienzia como sustituto de l'antiga relichión ta esplanicar tot d'una traza ''razional'' s'esbafaba. ¿Cómo prozeder allora con o treballo zientifico?

Karl Popper (Logik der Forschung, 1934) proposó una nueba traza que s'ha conoxiu como falsazionismo. Resumindo en un parrafo milentas de densas pachinas, o que se quiere dezir con o falsazionismo ye o siguién: ya que no podemos conoxer tot con seguridá dende a zienzia, emos de mirar de falsar-la, de contrimostrar que as teorías esistens son erronias, ta dimpués poder trobar-ne atras millors (en cristiano: imos a tocar os güegos a las teorías esistens).

Mientras o sieglo XX o propio falsazionismo estió socheto de falsazión, ye dezir, de critica. Buena cosa d'istas criticas se zentran en o destrutibo que resulta o falsazionismo: ''muito bien siñor Popper, emos puesto falsar as teorías. ¿Y agora qué? ¿Cómo aconseguimos fer-ne atras millors?''. 
  Tocán a l'aragonés: ''muito bien siñor X, ha contrimostrau que o modelo d'aragonés que se fa serbir ye malo (OJO: nomás s'ha dito en bellas custions particlars, a o menos por agora) ¿Qué ye o que me proposa? Aspero que no sigan nomás parches de l'anterior...''. 

Una respuesta que ha resultau muito importán t'as zienzias sozials ye a que dio Thomas Kuhn en o suyo libro A estrutura d'as reboluzions zientificas (1962), y d'o que fico una foto alto.


21.1.14

Qué fer con a inbestigazión de l'aragonés? (II: cal reflesionar y teorizar dende o ya replegau)




O segundo punto d'o post anterior, que he dixau ta tratar en iste, ye:

*Muitos documentos -a más gran parti- no s'han estudiau, no s'han reflecsionau, nomás s'han replegau. 


Ta tratar iste tema, estoi que ye millor prenzipiar pensando en una teoría zientifica cualsiquiera, por exemplo a d'a grabedat, que nos diz que dos cuerpos s'atrayen con una fuerza direutamén proporzional a las suyas masas y inbersamén proporzional a o cuadrau d'a distanzia que los separa. ¿Cuálo ye o prozeso por o que se puet plegar a ista teoría? Aquí ba un esbozo d'o más azeutau entre filosofos d'a zienzia:

1. Tenemos un numero prou gran n d'esperienzias que nos amuestran que os ochetos cayen ent'o sulero (tipico exemplo de Newton y a suya mazana). 

2. Dende ixe numero n, se piensa y se creya a teoría (en iste caso, estió Newton). 

3. Dimpués, se tornar a fer esperimentazions, casos n+1. Con istos casos pueden pasar tres cosas: 

    3.1. Que corroboren a teoría y la faigan más fuerte (se tornan a tirar mazanas y se beye que se corrobora a teoría de Newton)

    3.2. Que no s'achusten de tot a la teoría, pero tampoco no amuestren diberchenzias tan grans como ta refusar-la. Allora, se fan chiquetas modificazions d'a formulazión inizial d'a teoría (si se chita una mazana dende un puesto muito altero, os resultaus no s'achustan a la formula inizial, porque cal parar cuenta d'o rozamiento de l'aire). 

    3.3. Que contradigan a teoría de tot, abendo, por tanto, de cambear-la. O mobimiento d'o perihelio de Mercurio no se puet esplanicar dende a grabedat, y os mobimientos d'as particlas sozatomicas tampoco. Aparixen nuebas teorías que superan a la grabedat y que parten d'uns postulaus esferens: a relatibidat y a mecanica cuantica. 


¿Qué quiero dezir con isto?

O que quiero dezir dende iste esquema ye que se gosa de dezir que l'aragonés ye luenga a codificar, que calen saber muitas cosas encara, codificar as bariedaz y os documentos istoricos, esforigar en os documentos d'os sieglo XIX y XX, asinas-asinas. En atras parolas, que cal treballar-la muito en o trango 1 d'o esquema anterior.
 
Con tot y con ixo, estoi que cada begada ye más menester fer estudeos rigurosos con os materials que ufren toz istos corpus replegaus, creyar as ipotesis y corroborar-las y refusar-las. En atras parolas: teorizar, pasar a o trango 2.  

No quiero dezir con isto que calga dixar de codificar a luenga, sino que s'abrían de redistribuyir os esfuerzos ta dar más importanzia a la teorizazión, a ormino, a más xublidada de l'aragonés. Prou que os nuebos corpus que se'n estudien, aduyarán a corroborar u modificar as teorías que s'aigan feito, pero prezisamén ta ixo, ha d'esistir d'antis una teoría.

Pocas personas he bisto que reyalmén aigan pasau a iste trango de teorizazión. Ta yo, destacan os profesors Chesús Vázquez, con os suyos estudeos d'as asimilazions d'os sufichos -iello, -iecho/-ialla, -iacha u as cacuminals, y o profesor Francho Nagore, d'o que tornaré a destacar a suya gran faina en Lingüistica Diatopica de l'Alto Aragón. Tamién ha pillau os datos esistens ta teorizar dende l'altorribagorzano o profesor Saura, con bels articlos de morfosintasis benasquesa asabelo d'intresans.

Por zierto, que no pocas personas pasan direutamén a o trango 3, criticando o poco que s'ha teorizau de l'aragonés, fendo achustes pertinens a las teorías esistens (3.2), pero pensando-se que o que fan ye creyar bella cosa nueba (cuan ixo desiche un treballo muito más furo). Isto s'enreliga con cómo remataba uno d'os primers posts d'ista segunda puenda d'iste blog: a critica ye menester, pero no ye alazet. Pero isto da t'atro post... asinas que millor no fablar-ne más. 

A qui l'aiga feito goyo o esbozo d'esquema epistemico que miro d'aplicar t'a situazión de l'aragonés, le recomiendo una obra, que si bien ye biella y ye estada criticada en bels aspeutos no sin razón, no dixa d'estar un clasico que a yo, personalmén, m'ubrió muito os güellos en custions d'inbestigazión y pensamiento: Karl Popper, Logik der Forschung, 1934 (cast.: Karl Popper, La lógica de la investigación científica).


RESUMEN: Se diz que l'aragonés ye luenga a codificar. Con tot y con ixo, estoi que mientras as zagueras 40 añadas a codificazión que s'ha feito ye estada prou como ta prenzipiar a teorizar dende os datos que tenemos. Asinas, cal destinar más recursos inbestigadors a reflesionar dende os materials que ya tenemos y no tanto a mirar de replegar-ne más (encara que isto zaguero nunca no ha de xublidar-se, pos ye o que permite continar corroborando u modificando as teorías inizials).